Meningokoki - co trzeba o nich wiedzieć

Dwoinki Neisseria meningitidis zostały po raz pierwszy opisane już w 1887 roku przez austriackiego lekarza, patologa i bakteriologa Antona Weichselbauma. Do czasów dzisiejszych na podstawie budowy otoczki bakterii wyróżniono 13 typów serologicznych dwoinki. Jednak za 90 % zakażeń odpowiadają typy: A, B, C, Y i W135.

Na zakażenie meningokokami narażeni są wszyscy, niezależnie od płci i wieku. Jednak największa liczba zakażeń dwoinkami zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych dotyczy niemowląt (do 1 roku życia), dzieci i nastolatków. Rocznie w Polsce rejestruje się około 150-200 zachorowań.^[1]

Meningokoki bytują najczęściej w jamie ustno-gardłowej osób zdrowych (nosicieli). Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową, podczas kontaktu z osobą chorą lub bezobjawowym nosicielem. Okres wylegania choroby wynosi od 2 do 10 dni, najczęściej 3-4 dni.

Zakażeniu meningokokami sprzyja:

• używanie przez kilka osób wspólnych naczyń, sztućców, picie z jednej butelki, 
• palenie tytoniu, 
• przebywanie przez dłuższy czas wielu osób w zamkniętych pomieszczeniach (koszary, akademiki, internaty, obozy, kolonie, kluby, puby), 
• bardziej podatni na zakażenie są ludzie, których organizm jest osłabiony wcześniejszymi infekcjami, wysiłkiem fizycznym, stresem, itp. 
• zażywanie tego samego środka psychoaktywnego (wspólne palenie jednego papierosa, wciąganie środków odurzających przez nos). 

Meningokoki nie przeżywają długo poza organizmem człowieka. Giną bardzo szybko pod wpływem powszechnie używanych do mycia detergentów (mydło, płyn do mycia naczyń, itp.).

Objawy zakażenia dwoinką Neisseria meningitidis pojawiają się nagle i nieoczekiwanie, szczególnie u niemowląt i dzieci. Są to:

• nagła, wysoka gorączka
• nudności, wymioty, 
• zimne ręce i stopy
• tachykardia
• bóle głowy i kończyn
• senność
• odrętwienie
• sztywność karku – objaw oponowy: próba delikatnego przygięcia głowy do mostka napotyka na opór
• nadwrażliwość na światło
• wysypka wybroczynowa - objawiająca się plamkami na skórze całego ciała w postaci drobnych czerwonych punkcików zlewających się w późniejszym okresie w duże plamy, które nie bledną pod naciskiem.

U dzieci poniżej 2 roku życia powyższe objawy mogą być mniej widoczne, a dominują takie jak brak apetytu, biegunka, wymioty, rozdrażnienie, rozpaczliwy płacz, senność lub drażliwość, odchylenie głowy do tyłu, pulsujące ciemiączko u niemowląt, wybroczyny na skórze.^[2]

Dziecko z podejrzeniem IChM wymaga natychmiastowej hospitalizacji – najczęściej na oddziale intensywnej opieki medycznej. 

Stopniowe narastanie objawów wiąże się z lepszym rokowaniem. Złe rokowanie dotyczy przypadków z gwałtownym początkiem i posocznicą. Śmiertelność wynosi 10%.^[3]

Na co zwrócić uwagę w pielęgnowaniu niemowlęcia/dziecka z inwazyjną chorobą meningokokową (IChM):

• ocena wydolności oddechowej – pomiar liczby oddechów, pomiar saturacji
• ocena wydolności krążenia – monitorowanie ciśnienia tętniczego, tętna, obserwacja skóry,
• obserwacja diurezy – kontrola ilości przyjmowanych płynów, założenie cewnika do pęcherza moczowego, prowadzenie bilansu płynów
• obserwacja pod kątem zaburzeń świadomości
• minimalizowanie bodźców wzrokowych i słuchowych
• obniżanie temperatury ciała w przypadku gorączki – podawanie leków przeciw gorączkowych, okłady chłodzące lub zimne kompresy żelowe na okolice przebiegu dużych naczyń krwionośnych, skroni i czoła,
• podawanie leków na zlecenie: p/bólowe, antybiotyki (wg zaleceń podawanie antybiotyków przez co najmniej tydzień po ustąpieniu gorączki), płynoterapia
• pobieranie krwi na badania: posiew (obecność meningokoków wykrywa się u mniej niż 50% chorych), 
• asystowanie przy pobieranie płynu mózgowo – rdzeniowego na badania – ułożenie pacjenta (u dzieci najczęściej między 4 a 5 przestrzenią międzykręgową lub niżej), pobiera się mniejszą ilość płynu niż u dorosłego, płyn pobierany jest do jałowych probówek PP. Ważny jest szybki transport materiału biologicznego do laboratorium – do 30 minut.

W ICHM istnieje zwiększone ryzyko szerzenia się zakażenia u domowników (np. jeden z nich jest bezobjawowym nosicielem bakterii). W tym wypadku zasadna jest profilaktyka farmakologiczna poprzez podawania antybiotyków doustnych. 

W profilaktyce zakażenia meningokokami najlepszym sposobem ochrony przed zakażeniem są szczepienia ochronne. 

Zgodnie z Komunikatem Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie Programu Szczepień́ Ochronnych na rok 2023, szczepienia przeciwko meningokokom nie są finansowane ze środków publicznych, ale są zalecane do stosowania: 

• niemowlętom od ukończenia 6 tygodnia życie lub 8 tygodnia życie w zależności od rodzaju szczepionki,
• dzieciom i osobom dorosłym narażonym na ryzyko inwazyjnej choroby meningokokowej: z bliskim kontaktem z chorym lub materiałem zakaźnym (personel medyczny, pracownicy laboratorium), przebywającym w zbiorowiskach (przedszkolach, żłobkach, domach studenckich, internatach, koszarach), 
• osobom z zachowaniem sprzyjającym zakażeniu (intymne kontakty z nosicielem lub osobą chorą, np. głęboki pocałunek), 
• osobom podróżującym na tereny endemicznego występowania inwazyjnej choroby meningokokowej – Afryka, głównie tereny na południe od Sahary,
• dzieciom i osobom dorosłym z wrodzonymi niedoborami odporności: z anatomiczną lub czynnościową asplenią, zakażonym wirusem HIV, nowotworem złośliwym, chorobą reumatyczną, przewlekłą chorobą nerek i wątroby, leczonym ekulizumabem z powodu napadowej nocnej hemoglobinurii lub atypowego zespołu hemolityczno-mocznicowego, przed i po przeszczepieniu szpiku oraz osobom leczonym immunosupresyjnie,
• dzieciom w wieku od ukończenia 2 miesiąca życia z grup ryzyka zaburzeń́ odporności oraz szczególnie narażonym na zachorowanie nastolatkom i osobom dorosłym, w szczególności powyżej 65 roku życia.

Bibliografia:

• Strona Państwowego Zakładu Higieny. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/meningokoki/
• Strona Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji https://bipold.aotm.gov.pl/assets/files/oopz/2023/OP-0011-2023.pdf 
• Pawłowski M. Najczęściej rekomendowane szczepienia zalecane u dzieci przez lekarzy w Podstawowej Opiece Zdrowotnej (POZ). Forum Medycyny Rodzinnej 2022;16(1):24-30.
• Kiejda J. Wilkiewicz M, Potocka A. Jaracz K, Górna K. Zasady postępowanie epidemiologicznego i pielęgniarskiego u pacjentów z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych. Pielęgniarstwo Polskie 4(46), 203–205, 2012 
• Binay S., Binay U. Karadeniz E. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i opieka pielęgniarska zgodnie z modelem opieki opartej na czynnościach życiowych – opis przypadku. Pielęgniarstwo Neurologiczne i neurochirurgiczne Tom 11 Nr 3 (2022). https://doi.org/10.15225/PNN.2022.11.3.5
• Lindsay K., Bone I., Fuller G. Neurologia I neurochirurgia. Wydawnictwo Edra Urban &Partner 2022, str 490-493