Między normą a decyzją - etyczne wyzwania liderów pielęgniarstwa

Kodeks Etyki ENDA (European Nurse Directors Association, 2024) wskazuje, że liderzy pielęgniarstwa powinni kierować się wartościami takimi jak równość, prawa człowieka, odpowiedzialność zawodowa, uczciwość oraz szacunek. Te zasady mają stanowić fundament tworzenia kultury etycznej w instytucjach ochrony zdrowia. Jednak samo istnienie norm nie wystarczy, gdy liderzy muszą podejmować decyzje w warunkach niedoborów kadrowych, konfliktów wartości czy nacisków systemowych.

Kodeks ENDA pełni funkcję nie tylko normatywną, ale również wspierającą. Zawarte w nim zasady i wartości mogą być przewodnikiem w trudnych sytuacjach decyzyjnych, szczególnie tam, gdzie prawo lub procedury milczą. Podkreśla on znaczenie osobistej integralności liderów, ich odpowiedzialności za tworzenie środowiska sprzyjającego rozwojowi zawodowemu i dbającego o prawa pacjentów oraz godność pracowników. ENDA wskazuje na potrzebę przywództwa opartego na zaufaniu, dialogu i wzajemnym szacunku, co oznacza konieczność budowania kultury transparentnej komunikacji i wspólnego podejmowania decyzji. Ponadto, kodeks kładzie nacisk na promowanie jakości, bezpieczeństwa, zaangażowania zespołu i rozwój badań naukowych jako elementów nierozerwalnie związanych z etycznym zarządzaniem.

Warto zwrócić uwagę, że kodeks ten ma strukturę, która umożliwia jego praktyczne stosowanie. Obejmuje zarówno zasady ogólne, jak i wskazówki dotyczące konkretnych obszarów działalności lidera pielęgniarstwa: relacji z pacjentami, współpracownikami, przełożonymi oraz instytucją jako całością. Każda z tych relacji niesie ze sobą potencjalne konflikty wartości, a jasno sformułowane wytyczne pomagają liderowi dokonywać spójnych i etycznych wyborów.

W praktyce oznacza to, że kodeks może być wykorzystywany nie tylko jako zbiór wartości, ale także jako narzędzie edukacyjne i podstawowy punkt odniesienia w sytuacjach trudnych. Może służyć jako podstawa do prowadzenia rozmów z zespołem, refleksji nad sytuacjami moralnie dwuznacznymi, a także w planowaniu działań strategicznych. Co więcej, wdrożenie kodeksu może wspierać spójność organizacyjną - wszyscy członkowie zespołu, niezależnie od roli, mogą odwoływać się do wspólnych standardów.

Kodeks etyki może być również formą ochrony lidera. Podejmowanie trudnych decyzji, np. dotyczących przydziału zasobów, rozwiązywania konfliktów personalnych czy zgłaszania nieprawidłowości, często wiąże się z ryzykiem niezadowolenia części zespołu lub przełożonych. Jasne powołanie się na przyjęte zasady etyczne pozwala liderowi na zachowanie przejrzystości i umocowanie swoich decyzji w ramach uzgodnionych wartości, co może przeciwdziałać indywidualizacji odpowiedzialności i poczuciu osamotnienia.

Jak pokazują badania, liderzy pielęgniarstwa często doświadczają wyzwań związanych z konfliktem wartości, zwłaszcza gdy oczekiwania organizacyjne stoją w sprzeczności z dobrem pacjenta lub zespołu (Khosravani i in., 2024). Dylematy te są wzmocnione brakiem jednoznacznych procedur, presją czasu, a także rozbieżnościami między normami a praktyką. Devik i wsp. (2020) zauważają, że wielu menedżerów postrzega etykę jako sprawę indywidualną, co prowadzi do braku systematycznego wsparcia refleksji etycznej w zespole.

Według Aitamaa i wsp. (2019), najczęściej stosowaną przez liderów metodą rozwiązywania problemów etycznych są rozmowy z personelem oraz opieranie się na własnych wartościach. Rzadziej sięgają oni po kodeksy etyczne czy wsparcie ekspertów, co wskazuje na potrzebę szerszego upowszechniania narzędzi wspierających podejmowanie decyzji etycznych.

Teoria rezygnacji opisana przez O’Donnell i wsp. (2022) pokazuje, jak pielęgniarki, które nie mogą zrealizować swoich wartości w praktyce, ulegają kompromisom, co prowadzi do wewnętrznego konfliktu, wypalenia i rezygnacji z pracy. Liderzy, którzy chcą wspierać swoje zespoły, muszą rozpoznać te procesy i tworzyć warunki do etycznej refleksji, uznania ograniczeń systemowych i podejmowania decyzji w sposób transparentny.

Jakie konkretne działania mogą podjąć liderzy pielęgniarstwa, aby łączyć normy z decyzjami?

1. Wspieranie refleksji etycznej w zespole – poprzez regularne spotkania, warsztaty lub wdrażanie metody moral case deliberation (Aitamaa i in., 2019).
2. Promowanie kultury otwartej komunikacji – zgodnie z kodeksem ENDA, liderzy powinni tworzyć środowisko, w którym możliwe jest bezpieczne dzielenie się wątpliwościami i dylematami (ENDA, 2024).
3. Rozwijanie kompetencji etycznych – nie tylko własnych, ale całego zespołu, poprzez szkolenia i dostęp do literatury, kodeksów oraz konsultacji (Devik i in., 2020).
4. Uwzględnianie zasad etycznych w politykach instytucji – liderzy mogą inicjować zmiany organizacyjne oparte na wartościach, takich jak sprawiedliwość, równość i odpowiedzialność (ENDA, 2024).
5. Podejmowanie decyzji z poszanowaniem różnorodności – w tym kulturowej i osobistej, co wymaga świadomości własnych uprzedzeń i refleksyjnego przywództwa (Ayan i Baykal, 2023).

Wyzwania etyczne liderów pielęgniarstwa nie są jedynie abstrakcyjnymi dylematami. To codzienne decyzje o tym, komu przydzielić dodatkowy dyżur, jak zareagować na błąd, jak zadbać o godność pacjenta, ale i pielęgniarki. To decyzje, które nie zawsze mają jednoznaczne odpowiedzi, ale zawsze mają realne konsekwencje.

Dlatego liderzy potrzebują nie tylko wiedzy, ale również odwagi moralnej – by być autentycznymi, wspierającymi i sprawiedliwymi. Pomiędzy normą a decyzją znajduje się bowiem przestrzeń, w której kształtuje się zaufanie do zawodu i jakość opieki.

Bibliografia:

1. European Nurse Directors Association. (2024). Code of Ethics.
2. Khosravani, M. i in. (2024). Explaining ethical challenges and practical solutions from a nursing managements' perspective. A phenomenological study. J Fam Med Prim Care, 13(2):681-690.
3. Devik, S. i in. (2020). Nurse managers' perspectives on working with everyday ethics in long-term care. Nursing Ethics, 27(8):1669-1680.
4. Aitamaa, E. i in. (2019). Ethical problems in nursing management - a cross-sectional survey about solving problems. BMC Health Services Research, 19(417).
5. O'Donnell, C. i in. (2022). Guiding nurse managers in supporting nurses in dealing with the ethical challenge of caring. Journal of Nursing Management, 30(8):2357-2361.
6. Ayan, G., & Baykal, U. (2023). Ethical leadership in nursing management. Journal of Education and Research in Nursing, 20(3):292-296.