Czynniki ryzyka chorób układu oddechowego – rola pielęgniarki w edukacji pacjenta

Czynniki ryzyka chorób układu oddechowego

• palenie tytoniu - to jeden z najistotniejszych czynników ryzyka wielu chorób układu oddechowego, zwłaszcza POChP i raka płuca. Dym tytoniowy zawiera ponad 7 tysięcy substancji chemicznych, z których wiele ma działanie toksyczne, drażniące i kancerogenne. Uszkadza on nabłonek dróg oddechowych, zaburza mechanizmy obronne układu oddechowego, zwiększa produkcję śluzu i prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego. Długotrwałe palenie powoduje rozedmę płucną, włóknienie oskrzeli oraz rozwój POChP. U osób palących znacząco rośnie także ryzyko raka płuc. Bierne palenie wpływa niekorzystnie zwłaszcza na dzieci, kobiety w ciąży i osoby starsze.
• zanieczyszczenie atmosferyczne - pochodzące z przemysłu, transportu drogowego, spalania paliw kopalnych i biomasy stanowi istotne zagrożenie dla układu oddechowego. Pyły zawieszone PM2.5 i PM10 przedostają się głęboko do pęcherzyków płucnych, wywołując stan zapalny, stres oksydacyjny oraz pogorszenie funkcji wentylacyjnych. Tlenki azotu i siarki mogą zaostrzać objawy astmy i POChP. Ozon na poziomie przyziemnym, powstający pod wpływem promieniowania UV, działa drażniąco na drogi oddechowe. Osoby mieszkające w miastach, w pobliżu dróg szybkiego ruchu, są narażone na chroniczną ekspozycję.
• warunki mieszkaniowe - złe warunki bytowe, takie jak wilgoć, obecność grzybów pleśniowych, niedostateczna wentylacja i niska jakość powietrza wewnętrznego, są czynnikami sprzyjającymi infekcjom, alergiom i zaostrzeniom przewlekłych chorób układu oddechowego. Źródłem zanieczyszczeń mogą być też piece węglowe, dym z kominków, środki czystości. Szczególnie narażone są dzieci, seniorzy oraz osoby z obniżoną odpornością.
• ekspozycja zawodowa - kontakt ze szkodliwymi pyłami (np. krzemionka, azbest), oparami chemicznymi, dymami spawalniczymi i alergenami zawodowymi (np. mąka, sierść zwierząt laboratoryjnych) zwiększa ryzyko zachorowania na choroby płuc. Astma zawodowa, pylica czy POChP są częste wśród pracowników budownictwa, górnictwa, przemysłu metalurgicznego i rolnictwa. Brak odpowiedniego sprzętu ochronnego i szkoleń BHP nasila problem.
• czynniki biologiczne i infekcyjne - zalicza się do nich: alergeny wziewne (kurz, pleśnie, pyłki, sierść), które odgrywają dużą rolę w patogenezie astmy oskrzelowej i alergicznego nieżytu nosa. Z kolei nawracające infekcje dróg oddechowych, szczególnie w okresie dzieciństwa, mogą prowadzić do przebudowy dróg oddechowych i trwałego pogorszenia ich funkcji. Infekcje wirusowe, takie jak RSV, adenowirusy, a także bakteryjne, mogą powodować ostre i przewlekłe zapalenia, które stanowią tło dla późniejszych chorób.
• predyspozycje genetyczne - niektóre osoby są bardziej podatne na rozwój chorób oddechowych z przyczyn genetycznych, np. w wyniku niedoboru alfa-1-antytrypsyny, enzymu chroniącego pęcherzyki płucne. Niedobór ten prowadzi do rozwoju rozedmy płucnej niezależnie od palenia tytoniu. Inne choroby genetyczne, takie jak mukowiscydoza czy niektóre postaci astmy atopowej, mają charakter dziedziczny i ujawniają się już we wczesnych latach życia.
• styl życia - brak aktywności fizycznej, nieprawidłowe odżywianie oraz nadwaga i otyłość zwiększają ryzyko nie tylko chorób metabolicznych, ale także sprzyjają upośledzeniu funkcji oddechowej. Zmniejszona pojemność płuc, zaburzenia wentylacji oraz spłycenie oddechu mogą prowadzić do hipoksji i retencji dwutlenku węgla. Niezdrowa dieta uboga w antyoksydanty, witaminy (np. C, E, D) i mikroelementy osłabia układ odpornościowy, co zwiększa podatność na infekcje. Nadużywanie alkoholu i niektórych leków może także niekorzystnie wpływać na układ oddechowy.

Rola pielęgniarki w edukacji pacjenta

Pielęgniarki, podejmując następujące działania edukacyjne mogą mieć wpływ na zmniejszenie liczby zachorowań na choroby układu oddechowego:

1.    Identyfikacja czynników ryzyka - pielęgniarka rozpoczyna działania edukacyjne od szczegółowego wywiadu, który obejmuje następujące elementy:

• wywiad środowiskowy: miejsce zamieszkania (np. w pobliżu drogi szybkiego ruchu, w rejonie przemysłowym), warunki mieszkaniowe (wilgoć, pleśń, brak wentylacji), źródła ogrzewania, obecność alergenów domowych
• wywiad zawodowy: rodzaj wykonywanej pracy, narażenie na pyły, gazy, substancje chemiczne, stosowanie środków ochrony osobistej, długość ekspozycji na szkodliwe czynniki
• wywiad zdrowotny: objawy oddechowe (kaszel, duszność, świszczący oddech), historia chorób układu oddechowego, częstotliwość infekcji, stosowane leki, choroby współistniejące
• czynniki socjoekonomiczne: poziom wykształcenia, sytuacja finansowa, dostęp do opieki zdrowotnej, styl życia, wsparcie społeczne.

2.    Edukacja antynikotynowa - skuteczna interwencja antynikotynowa obejmuje ocenę gotowości pacjenta do zmiany, udzielanie krótkiej porady (tzw. model 5xP: Pytaj, Poradź, Planuj, Pomagaj, Przypominaj). Model 5xP pozwala pielęgniarce działać nawet w warunkach ograniczonego czasu. Kluczowe jest przeprowadzenie krótkiego, ale trafnego rozpoznania motywacji pacjenta (np. przy użyciu skali gotowości do zmiany od 0 do 10), a następnie zaproponowanie jednej konkretnej strategii, adekwatnej do jego etapu.

3.    Informowanie o zanieczyszczeniach środowiskowych - pielęgniarki mogą instruować pacjentów, jak unikać ekspozycji na zanieczyszczenia (np. zamykanie okien w czasie smogu, używanie oczyszczaczy powietrza, stosowanie maseczek antysmogowych, korzystanie z aplikacji monitorujących jakość powietrza). Np. pacjent z umiarkowaną astmą, mieszkający w centrum dużego miasta, otrzymuje spersonalizowaną listę zaleceń środowiskowych – zawiera ona godziny optymalne do wietrzenia mieszkania, sposoby uszczelnienia okien, listę bezpiecznych środków czystości oraz instrukcję korzystania z aplikacji monitorującej jakość powietrza. Pielęgniarka dokumentuje wdrożone zmiany podczas kolejnej wizyty, oceniając ich skuteczność kliniczną (zmniejszenie częstości zaostrzeń, poprawa komfortu oddychania).

4.    Promowanie zdrowego stylu życia - pielęgniarka zachęca pacjentów do codziennej aktywności fizycznej, której celem jest poprawa wydolności oddechowej, zmniejszenie masy ciała oraz wsparcie ogólnej odporności organizmu. Zalecenia obejmują minimum 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo, np. marsze, jazdę na rowerze, ćwiczenia oddechowe lub pływanie. Dodatkowo, pielęgniarka edukuje pacjenta w zakresie znaczenia diety bogatej w warzywa i owoce (szczególnie liściaste i ciemnozielone), kwasy tłuszczowe omega-3 (np. siemię lniane, tłuste ryby) oraz składniki o działaniu przeciwzapalnym (np. kurkuma, imbir, czosnek).

5.    Edukacja dotycząca środowiska domowego - w oparciu o standardy opieki nad pacjentami z chorobami przewlekłymi, pielęgniarka ocenia warunki domowe pacjenta, takie jak: obecność wilgoci, pleśni, roztoczy, wentylacja pomieszczeń, używane środki czystości, obecność zwierząt, rodzaj podłóg i pokryć tekstylnych (dywany, zasłony), a także umiejscowienie mieszkania względem źródeł zanieczyszczeń zewnętrznych (np. ruchliwe ulice, zakłady przemysłowe).

6.    Nauczanie technik oddechowych i obsługi sprzętu - pielęgniarka uczy pacjenta technik wspomagających wentylację i kontrolę oddechu, takich jak np. oddychanie przeponowe (brzuszne). Techniki te mają na celu zmniejszenie duszności, poprawę efektywności oddychania oraz ograniczenie hiperwentylacji. Edukacja odbywa się w warunkach ambulatoryjnych lub domowych i obejmuje demonstrację, wspólny trening z pacjentem oraz monitorowanie postępów. Pielęgniarka przeprowadza również instruktaż z prawidłowego stosowania inhalatorów, wykorzystując metodę „teach-back”, czyli prosząc pacjenta o samodzielne powtórzenie wszystkich kroków. Uwzględnia przy tym typ urządzenia (DPI, MDI, soft-mist) oraz najczęstsze błędy użytkowników, takie jak zbyt szybki wdech, brak potrząśnięcia urządzeniem, brak płukania jamy ustnej.

7.    Współpraca interdyscyplinarna - pielęgniarka pełni funkcję koordynatora pomiędzy lekarzem, fizjoterapeutą, psychologiem i dietetykiem, a w razie potrzeby także pracownikiem socjalnym. 

8.    Wsparcie emocjonalne i motywacyjne - w rozmowie z pacjentem stosuje podejście wspierające – bez oceniania, z nastawieniem na aktywne słuchanie i wzmacnianie poczucia sprawczości. Szczególnie ważne jest reagowanie na oznaki przygnębienia, lęku, rezygnacji lub niechęci do współpracy. Zamiast gotowych rozwiązań, pielęgniarka pomaga pacjentowi samodzielnie sformułować cele i kroki, które będzie w stanie zrealizować. Kluczowe są: zadawanie pytań otwartych, potwierdzanie przeżyć pacjenta, wspólne ustalanie możliwych działań.

9.    Prewencja wtórna i rehabilitacja - pielęgniarka monitoruje systematyczność przyjmowania leków, uczy rozpoznawania objawów zaostrzenia (np. zwiększona duszność, zmiana koloru plwociny, obniżona tolerancja wysiłku) i promuje uczestnictwo w programach rehabilitacji pulmonologicznej, które obejmują ćwiczenia fizyczne, trening oddechowy, edukację i wsparcie psychologiczne. Podczas kolejnych wizyt pielęgniarka ocenia skuteczność zaleceń, wspiera wdrażanie ćwiczeń oraz przypomina o konieczności szczepień ochronnych (np. grypa, pneumokoki).

Źródła:

1. Buczkowski K. Buczkowska M. Postępowanie z pacjentem palącym tytoń w warunkach praktyki lekarza rodzinnego. Forum Medycyny Rodzinnej 2009, tom 3, nr 2, 108–116
2. https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/viewFile/10169/8669 ;
3. dostęp: 25.06.2025.
4. Dziedzic E. Rola pielęgniarki w opiece nad pacjentem z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc. 
5. Polish Journal of Health and Fitness 1, 12-29, 2016. http://www.pjhf.wsbip.edu.pl/images/artykuly/2-2016.pdf ;
6. dostęp: 25.06.2025
7. Budnik M. Galikowska A. Marzec I. Balcerak D. Kobus E. Posieczek Z. Selected aspects of nursing care for an elderly patient with chronic obstructive pulmonary disease. Journal of Education, Health and Sport. 2017;7(6):34-44. DOI http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.802926 dostęp: 25.06.2025
8. NFZ. Edukacja zdrowotna w Podstawowej Opiece Zdrowotnej – ebook dla edukatora. Maj 2022. https://koordynowana.nfz.gov.pl/wp-content/uploads/2022/08/Edukacja-zdrowotna-w-podstawowej-opiece-zdrowotnej.pdf dostęp: 25.06.2025