Unieruchomienie nie musi oznaczać pogorszenia stanu pacjenta – rola zespołu pielęgniarskiego w profilaktyce powikłań zespołu unieruchomienia

Zespół unieruchomienia – czym jest i jakie niesie zagrożenia?

Unieruchomienie, szczególnie o charakterze długotrwałym, jest czynnikiem ryzyka dla ogólnego stanu zdrowia pacjenta, gdyż prowadzi do wielonarządowych zaburzeń o charakterze wtórnym. Brak aktywności fizycznej skutkuje gwałtownym spadkiem siły mięśniowej (atrofia), który dotyczy nie tylko mięśni szkieletowych, ale także oddechowych i posturalnych. Obserwuje się również skrócenie struktur ścięgnisto-mięśniowych, co sprzyja powstawaniu przykurczów i zrostów stawowych. Dochodzi do obniżenia mineralizacji kości (osteopenii i osteoporozy), która zwiększa ryzyko patologicznych złamań. Zaburzenia w układzie sercowo-naczyniowym obejmują upośledzenie mechanizmów powrotu żylnego, co może prowadzić do zastojów, a w konsekwencji do zakrzepicy żył głębokich. W układzie oddechowym obserwuje się obniżenie pojemności życiowej płuc, upośledzenie wentylacji oraz tendencję do zalegania wydzieliny, co sprzyja rozwojowi zapalenia płuc. Unieruchomienie niekorzystnie wpływa także na motorykę przewodu pokarmowego (zaparcia) oraz czynność układu moczowego, szczególnie w zakresie zalegania moczu i występowania zakażeń. W zakresie funkcjonowania psychicznego często dochodzi do rozwoju objawów depresyjnych, spadku motywacji, lęku i izolacji społecznej. Powikłania zespołu unieruchomienia obejmują m.in.:

• odleżyny – rozwijają się na skutek długotrwałego ucisku i niedokrwienia tkanek miękkich, głównie w okolicach kości krzyżowej, pięt, łopatek i potylicy. Proces ich powstawania jest szybki, zwłaszcza u pacjentów niedożywionych, odwodnionych lub z zaburzeniami perfuzji tkankowej. Nieleczone mogą prowadzić do zakażeń miejscowych, zapalenia tkanki podskórnej, a nawet posocznicy
• zakrzepica żył głębokich i powikłania zatorowo-zakrzepowe – niedostateczna aktywność mięśni kończyn dolnych oraz przewlekła pozycja leżąca skutkują zaleganiem krwi w naczyniach żylnych, co sprzyja tworzeniu się skrzeplin. Ryzyko wzrasta u pacjentów z niewydolnością serca, odwodnionych i obciążonych dodatkowymi chorobami. Nieleczona zakrzepica może prowadzić do zatorowości płucnej
• niedodma i zapalenie płuc – ograniczona wentylacja płucna, zmniejszona głębokość oddechu i brak ruchomości klatki piersiowej prowadzą do niedodmy i zalegania wydzieliny, co sprzyja kolonizacji patogenów i rozwojowi zapalenia płuc, szczególnie u osób starszych i z osłabioną odpornością
• przewlekłe zaparcia – są wynikiem zwolnionej perystaltyki jelit związanej z brakiem ruchu, niedostatecznym nawodnieniem, ubogoresztkową dietą, a także działaniem niektórych leków (np. opioidów). Mogą prowadzić do powstawania mas kałowych, rozdęcia okrężnicy, a w skrajnych przypadkach do niedrożności
• infekcje dróg moczowych – najczęściej związane z przewlekłym cewnikowaniem, zaleganiem moczu i niewystarczającą higieną. Częste nawroty mogą prowadzić do przewlekłego zapalenia pęcherza czy odmiedniczkowego zapalenia nerek
• zanik mięśni i obniżenie mineralizacji kości – brak obciążenia mechanicznego prowadzi do degradacji i utraty masy mięśniowej, szczególnie w obrębie kończyn dolnych. Równocześnie dochodzi do spadku gęstości kości, czego skutkiem mogą być trudne do leczenia złamania patologiczne
• deficyty poznawcze, zespół depresyjny, zaburzenia adaptacyjne – izolacja społeczna, brak stymulacji, niemożność uczestniczenia w codziennych aktywnościach i utrata kontroli nad własnym ciałem prowadzą do obniżenia nastroju, zaburzeń koncentracji, apatii i postępującej dezorganizacji zachowania. U pacjentów w podeszłym wieku może rozwinąć się zespół majaczeniowy lub demencja.

Rola pielęgniarki w profilaktyce powikłań unieruchomienia

Pielęgniarki i pielęgniarze stanowią ważny element zespołu terapeutycznego pacjenta unieruchomionego. Ich codzienna obecność przy pacjencie, stała obserwacja jego stanu oraz podejmowanie interwencji ukierunkowanych na zapobieganie komplikacjom, odgrywają zasadniczą rolę w zachowaniu zdrowia i jakości życia chorych. W swoich działaniach mogą skupiać się na:

• ocenie ryzyka i planowaniu opieki – np. poprzez stosowanie narzędzi oceny ryzyka (np. skala Braden, Norton), obserwację i ocenę stanu klinicznego pacjenta co umożliwia identyfikację czynników ryzyka powikłań takich jak zakrzepica, aspiracja czy depresja oraz opracowanie planu opieki pielęgniarskiej 
• zapobieganie odleżynom i utrzymanie integralności skóry – poprzez zapewnienie częstej zmiany pozycji (co 2 godziny lub zgodnie z zaleceniami) oraz prowadzenie dokumentacji rotacji pacjenta, wykorzystanie materacy zmiennociśnieniowych i poduszek odciążających w miejscach narażonych na ucisk, prowadzenie codziennej oceny stanu skóry, stosowanie preparatów ochronnych (np. kremów barierowych) i unikanie nadmiernego przesuszania lub wilgotnienia skóry, monitorowanie nawodnienia 
• pobudzanie aktywności fizycznej – poprzez wdrażanie ćwiczeń biernych i czynnych w zależności od stopnia sprawności i współpracy pacjenta, współpracę z fizjoterapeutą lub rehabilitantem, stopniową pionizacja i adaptację do pozycji siedzącej lub stojącej, 
• profilaktykę powikłań oddechowych – poprzez edukację pacjenta w zakresie ćwiczeń oddechowych (np. głębokie oddychanie, dmuchanie w butelkę, spirometry kulkowe) i kontrolę ich wykonywania, stosowanie inhalacji, oklepywania klatki piersiowej czy drenażu ułożeniowego jako środka wspomagającego oczyszczanie drzewa oskrzelowego
• profilaktykę powikłań zakrzepowo-zatorowych – poprzez ocenę ryzyka zakrzepicy żył głębokich i prowadzenie profilaktyki farmakologicznej w porozumieniu z lekarzem, stosowanie profilaktyki mechanicznej (np. pończochy uciskowe)
• zapobieganie zaparciom – poprzez regularną ocenę rytmu wypróżnień i interweniowanie w przypadku zaburzeń (modyfikacja diety, łagodne środki przeczyszczające)
• zapobieganie infekcjom układu moczowego – poprzez stymulację fizjologicznego oddawania moczu i eliminowanie niepotrzebnego cewnikowania, a także edukację pacjenta w zakresie higieny osobistej oraz stosowania środków myjących dostosowanych do skóry wrażliwej
• wsparcie psychiczne i komunikacja – poprzez aktywne słuchanie, empatyczną komunikację i zapewnienie przestrzeni do wyrażania emocji, utrzymywanie kontaktu z rodziną oraz umożliwienie uczestnictwa bliskich w procesie opieki, organizowanie aktywności stymulujących poznawczo (czytanie, rozmowy, muzyka), obserwację nastroju pacjenta i reagowanie na objawy depresji lub wycofania społecznego

Unieruchomienie pacjenta nie musi prowadzić do pogorszenia jego stanu. Odpowiednio zaplanowana i realizowana opieka pielęgniarska może skutecznie zapobiegać najpoważniejszym powikłaniom zespołu unieruchomienia. Kluczem jest regularna obserwacja, indywidualne podejście i współpraca z zespołem terapeutycznym. 

Źródła: 

1. Miller E. Rola pielęgniarki w profilaktyce wybranych powikłań związanych z unieruchomieniem chorego. Problemy Pielęgniarstwa vol. 15 4/2007. Dostęp: 24.07.2025. https://www.google.pl/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.termedia.pl/Journal/-134/pdf-35354-1&ved=2ahUKEwjMsd_E0tqOAxWbJhAIHV65DiQQFnoECC0QAQ&usg=AOvVaw31cvD7uigRZoV4a3Q3fWtr 
2. Kenig J. Problemy okołooperacyjne u osób w podeszłym wieku. Chirurgia po Dyplomie 2020/04. https://podyplomie.pl/chirurgia/34982,problemy-okolooperacyjne-u-osob-w-podeszlym-wieku?srsltid=AfmBOooC9zwNfvurZIQczgtB1uMvD9UcbACe89X9HVi_QZmAZCTBuCvg  dostęp: 24.07.2025.