Najczęstsze objawy chorobowe u dzieci - biegunka i wymioty

Ocena stanu zdrowia

Wskazane, aby pielęgniarki i położne znały podstawowe i bardziej subtelne objawy odwodnienia, które mogą wskazywać na konieczność natychmiastowej interwencji. Objawy te mogą występować pojedynczo lub w różnych konfiguracjach, dlatego tak ważna jest kompleksowa ocena stanu dziecka:

• suchość śluzówek jamy ustnej – język i wewnętrzne powierzchnie policzków są lepkie lub suche. Warto poprosić dziecko o pokazanie języka, można w ten sposób ocenić jego barwę i nawilżenie. U niemowląt można obserwować podczas karmienia ssanie bez śliny
• brak łez podczas płaczu – warto zwrócić uwagę na obecność łez u dziecka w chwili płaczu. Ich brak to jeden z wcześniejszych objawów utraty płynów
• rzadkie oddawanie moczu – mniej niż 2 mokre pieluszki na dobę u niemowlęcia lub zauważalnie rzadsze oddawanie moczu u starszego dziecka. Warto pytać rodziców o liczbę mokrych pieluszek i kolor moczu: ciemnożółty i intensywnie pachnący mocz sugeruje odwodnienie
• apatia, ospałość, brak reakcji na bodźce – dziecko może być mniej ruchliwe, niechętne do kontaktu, śpiące ponad miarę lub trudne do obudzenia 
• zapadnięte ciemiączko u niemowląt – warto delikatnie obejrzeć ciemiączko przednie w pozycji pionowej. Jego zapadnięcie to objaw bardziej zaawansowanego odwodnienia
• obniżona elastyczność skóry (dodatni objaw fałdu skórnego) – warto unieść fałd skóry na brzuchu lub udzie i obserwować czas jego powrotu do pierwotnego kształtu. >2 sekundy sugeruje odwodnienie
• przyspieszona akcja serca i oddech – tachykardia i tachypnoë to mechanizmy kompensacyjne. Warto dokonywać pomiarów tętna i oddechów porównywać je z normami wiekowymi
• ochłodzenie kończyn i bladość skóry – warto ocenić temperaturę skóry i jej kolor, dotknąć stóp i dłoni. Zimne, blade kończyny to sygnał alarmowy – możliwa hipowolemia.
• zaburzenia świadomości – dziecko może być rozdrażnione, ospałe, apatyczne, z opóźnioną reakcją na bodźce. 

Dokładna obserwacja tych objawów, także w kontekście wcześniejszego stanu zdrowia dziecka i towarzyszących dolegliwości, jest kluczowa w ocenie, czy możliwe jest dalsze postępowanie ambulatoryjne, czy też konieczna jest pilna konsultacja lekarska lub hospitalizacja.

Zasady nawadniania doustnego

W przypadku lekkiego i umiarkowanego odwodnienia skuteczne jest nawadnianie doustne z wykorzystaniem doustnych płynów nawadniających (ORS – oral rehydration solution). Warto znać zasady ich podawania, dostosowując zalecenia do wieku dziecka i jego aktualnego stanu. Warto również zwracać rodzicom dziecka uwagę na sposoby dawkowania preparatów.

• podawanie małych porcji – u niemowląt płyny należy podawać bardzo często, w małych ilościach (np. 5–10 ml co 5–10 minut), najlepiej za pomocą łyżeczki, pipety lub strzykawki bez igły. W przypadku dzieci karmionych piersią nie należy przerywać karmienia – mleko matki jest dobrze tolerowane.
• u dzieci starszych – dopuszcza się podawanie ORS małymi łykami z kubeczka, w odstępach co kilka minut. Płyny nie powinny być zbyt zimne ani zbyt gorące – temperatura pokojowa lub lekko podgrzane zwiększają tolerancję.
• płyny niewskazane – należy unikać podawania słodzonych napojów, napojów gazowanych, soków owocowych, naparów ziołowych, które mogą nasilać biegunkę z powodu nieodpowiedniego składu osmotycznego.
• ocena skuteczności nawodnienia – warto zwrócić uwagę czy dziecko zaczyna oddawać mocz, pojawiają się łzy podczas płaczu, poprawia się kontakt i aktywność. To objawy świadczące o skuteczności nawodnienia.

Uwaga praktyczna:

Nie należy zmuszać dziecka do wypicia dużych ilości płynów naraz. Lepsze efekty daje cierpliwe, powtarzalne podawanie mniejszych porcji. Jeśli dziecko wymiotuje, należy odczekać 10–15 minut i ponowić próbę, zaczynając od mniejszej objętości.

Ważną rolę odgrywa również edukacja rodziców i opiekunów, ważne by rozumieli schemat nawadniania i potrafili go zastosować w warunkach domowych. Edukacja może obniżyć ryzyko progresji objawów odwodnienia i konieczności hospitalizacji dziecka.

Kiedy dziecko wymaga pilnej pomocy lekarskiej lub hospitalizacji?

Pilna konsultacja lekarska lub hospitalizacja są konieczne w sytuacjach, gdy istnieje wysokie ryzyko dalszego pogorszenia stanu zdrowia dziecka lub już występują objawy ciężkiego odwodnienia. Do najważniejszych wskazań należą:

• nietolerancja płynów doustnych – dziecko wymiotuje każdą podaną porcję płynów, co uniemożliwia skuteczne nawodnienie doustne. Nawet minimalne ilości płynu są natychmiast zwracane. W takich przypadkach istnieje ryzyko szybkiego pogłębiania się odwodnienia i konieczne może być rozpoczęcie terapii dożylnej.
• brak poprawy mimo nawadniania doustnego – pomimo prawidłowego stosowania płynoterapii doustnej, objawy odwodnienia nie ustępują lub nasilają się. Może to świadczyć o błędach w technice podawania płynów, obecności innej choroby podstawowej lub niewydolności układu pokarmowego.
• objawy ciężkiego odwodnienia:
  • brak oddawania moczu przez ponad 6 godzin u niemowląt, ponad 8 godzin u dzieci starszych,
  • skrajna ospałość lub trudności z wybudzeniem,
  • sinica ust, kończyn lub opuszek palców,
  • szybkie, płytkie oddychanie lub bardzo wolny oddech,
  • zimna, marmurkowata skóra,
  • szybka czynność serca, trudna do wyczucia tętna obwodowego,
  • zapadnięte gałki oczne, wiotkość skóry.
• wiek poniżej 6 miesięcy – u niemowląt młodszych niż pół roku układ regulacji wodno-elektrolitowej jest niedojrzały. W przypadku utrzymywania się objawów biegunki i/lub wymiotów ponad 12 godzin, nawet bez wyraźnych oznak odwodnienia, wskazana jest konsultacja lekarska.
• objawy alarmowe towarzyszące:
  • gorączka powyżej 38,5°C – szczególnie u dzieci poniżej 3 miesiąca życia,
  • krew w stolcu – może wskazywać na infekcję bakteryjną (np. Shigella, Campylobacter) lub uszkodzenie śluzówki jelita,
  • silny ból brzucha, tkliwość palpacyjna, wzdęcia – mogą sugerować inne ostre patologie (np. zapalenie wyrostka robaczkowego),
  • zaburzenia neurologiczne – drgawki, zaburzenia świadomości, nadmierna drażliwość.

W takich przypadkach pielęgniarka powinna natychmiast poinformować lekarza oraz udzielić opiekunom jasnych wskazówek dotyczących dalszego postępowania. W warunkach ambulatoryjnych lub domowych należy niezwłocznie przekierować dziecko do SOR lub wezwać ZRM, jeśli zachodzi ryzyko szybkiego pogorszenia stanu ogólnego.

Pielęgniarki i położne, zarówno pracujące w POZ, jak i na oddziałach pediatrycznych, powinny: rozpoznawać objawy odwodnienia, edukować rodziców w zakresie zasad nawadniania doustnego, oceniać skuteczność stosowanej terapii domowej oraz podejmować decyzje o konieczności skierowania dziecka do lekarza.

Szybka reakcja oraz właściwa edukacja opiekunów mogą zapobiec hospitalizacji i ograniczyć powikłania związane z odwodnieniem u dzieci. Pielęgniarki i położne, niezależnie od miejsca zatrudnienia, mają istotną rolę w pierwszej linii kontaktu z dzieckiem i jego opiekunem. To one najczęściej jako pierwsze zauważają subtelne oznaki odwodnienia, potrafią doradzić, uspokoić, ale też zdecydowanie skierować do lekarza, gdy sytuacja tego wymaga. Ich zadaniem jest nie tylko rozpoznanie objawów, ale też przekazanie rodzicom wiedzy, w sposób zrozumiały, prosty i praktyczny, jak prawidłowo nawadniać dziecko, jakich błędów unikać i na co zwracać uwagę w warunkach domowych. 

Źródła:

1. Czerwionka-Szaflarska M. Adamska I. Ostra biegunka u dzieci — najnowsze wytyczne. Forum Medycyny Rodzinnej 2009, tom 3, nr 6, 431–438https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/viewFile/10111/8611 dostęp: 12.06.2025.
2. Szajewska H. Biegunka ostra. Medycyna Praktyczna 2016. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/ukladpokarmowy/61309,biegunka-ostra dostęp: 12.06.2025
3. Wiercińska M. Kudłacz P. Objawy odwodnienia u dzieci i dorosłych. Medycyna Praktyczna 2024. https://www.mp.pl/pacjent/objawy/344290,objawy-odwodnienia-u-dzieci-i-doroslych dostęp: 12.06.2025.
4. Ashkenazi D. Gendrel D. Postępowanie w ostrej biegunce u dzieci w trzech sytuacjach: w trakcie rozmowy telefonicznej, podczas wizyty ambulatoryjnej oraz hospitalizacji. Medycyna Praktyczna 2014. https://www.mp.pl/pediatria/artykuly-wytyczne/wytyczne/108791,postepowanie-w-ostrej-biegunce-u-dzieci-w-trzech-sytuacjach-w-trakcie-rozmowy-telefonicznej-podczas-wizyty-ambulatoryjnej-oraz-hospitalizacji dostęp: 12.06.2025.