Najczęstsze objawy chorobowe u dzieci – gorączka

Temperatura ciała jest kontrolowana przez ośrodek termoregulacji w podwzgórzu, który utrzymuje równowagę pomiędzy produkcją ciepła, a jego utratą poprzez skórę oraz układ oddechowy.

Prawidłowa temperatura ciała – średnia normalna temperatura mierzona na powierzchni ciała – wynosi 36,4°C - 37°C, a wynik zależy od miejsca pomiaru. Niemowlęta i małe dzieci mają na ogół wyższą temperaturę niż dzieci starsze i dorośli. Fizjologiczna dobowa zmienność temperatury wynosi: 0,5°C - 1°C. Fizjologicznie, najniższe wartości temperatury ciała uzyskujemy między godziną 2 a 6 rano, a najwyższe między godziną 17 a 19 (zmienność dobowa zaczyna rozwijać się od 4 miesiąca życia).

Gdzie mierzymy?

Obecnie pomiar temperatury można wykonać w czterech lokalizacjach: odbycie, pod pachą, w ustach i w uchu (na błonie bębenkowej). U niemowląt poniżej 4 tygodnia życia temperaturę ciała mierzymy za pomocą elektronicznego termometru umieszczonego pod pachą. Termometry dotykowe lub bezdotykowe na czoło są zawodne i według standardów, nie powinny być stosowane w praktyce klinicznej. Nie można również zalecać pomiaru temperatury ciała za pomocą aplikacji na smartfony.

Czym jest gorączka?

Gorączka to temperatura ciała o 1°C lub więcej powyżej średniej prawidłowej lub normalnej temperatury w miejscu zmierzenia. U noworodków i niemowląt do 3 miesiąca życia gorączką nazywamy temperaturę ciała ≥ 38°C mierzoną w odbycie. U niemowląt powyżej 3 miesiąca życia i dzieci do 3 roku życia gorączką nazywamy temperaturę ciała mierzoną w odbycie w zakresie ≥ 38,0 do 39,0°C. U dzieci powyżej 3 roku życia gorączką nazywamy temperaturę przekraczającą 38°C (pomiar douszny, odbytniczy lub pachowy)

Gorączka jest podwyższeniem temperatury ciała, wynikającym z przestawienia ośrodka termoregulacji w podwzgórzu na wyższy poziom, pod wpływem substancji zwanych pirogenami. Pirogeny mogą być pochodzenia bakteryjnego, wirusowego lub endogennego (substancje produkowane przez organizm dziecka w odpowiedzi na stan zapalny). Gorączka najczęściej świadczy o infekcji wirusowej lub bakteryjnej, jednak może być także objawem reakcji alergicznej, chorób autoimmunologicznych, nowotworów lub stanów patologicznych układu nerwowego, takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy encefalopatia. 

Najczęstsze przyczyny gorączki u dzieci:

• infekcje wirusowe – najczęstsza przyczyna gorączki; obejmują przeziębienie, grypę, infekcję wirusem RSV, ospę wietrzną czy mononukleozę zakaźną. Wirusy najczęściej prowadzą do krótkotrwałej, umiarkowanej gorączki, której towarzyszą katar, kaszel, bóle gardła lub bóle mięśniowe
• infekcje bakteryjne – często charakteryzują się wyższą temperaturą, trudniejszą do zbicia lekami przeciwgorączkowymi. Typowe infekcje bakteryjne u dzieci to zapalenie gardła (angina paciorkowcowa), zapalenie ucha środkowego, zapalenie płuc, zakażenia dróg moczowych czy poważniejsze stany, jak sepsa lub zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• reakcje poszczepienne – łagodna do umiarkowanej gorączka może pojawić się w pierwszych dniach po szczepieniu. Zwykle jest to stan przejściowy, ustępujący bez komplikacji, jednak wymaga obserwacji przez rodziców
• ząbkowanie – związane z wyrzynaniem się zębów mlecznych, często prowadzi do podwyższenia temperatury ciała, jednak zazwyczaj nie przekracza ona 38°C. Zwykle towarzyszy temu wzmożona drażliwość, ślinienie oraz niewielki obrzęk dziąseł
• choroby autoimmunologiczne – gorączka może towarzyszyć przewlekłym stanom zapalnym, takim jak młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów czy toczeń rumieniowaty układowy. Gorączka w tych przypadkach zwykle ma charakter nawrotowy lub przewlekły
• nowotwory – rzadkie, ale poważne przyczyny gorączki. Przykładem mogą być białaczki lub chłoniaki, które objawiają się przewlekłą, trudną do wyjaśnienia gorączką, często towarzyszącą spadkiem masy ciała, powiększeniem węzłów chłonnych oraz innymi specyficznymi objawami ogólnymi.

Uwaga: Szczególne ryzyko – gorączka u niemowląt

Niemowlęta poniżej 3. miesiąca życia wymagają szczególnej uwagi ze względu na niewykształcony jeszcze układ odpornościowy i możliwość gwałtownego przebiegu infekcji. U niemowląt każda gorączka (powyżej 38°C) wymaga pilnej konsultacji lekarskiej i często diagnostyki w warunkach szpitalnych, aby wykluczyć poważne zakażenia bakteryjne, takie jak sepsa czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.

Praktyczne wskazówki dla pielęgniarek – jak ocenić dziecko z gorączką?

• wywiad - obejmujący uzyskanie informacji na temat: dokładnego czasu trwania gorączki, sposobu oraz miejsce pomiaru temperatury, stosowanych do tej pory leków przeciwgorączkowych oraz ich dawkowanie, występowania objawów towarzyszących, takich jak: wymioty, biegunka, wysypka, trudności w oddychaniu, ból, problemy z połykaniem.
• ocena ogólnego stanu dziecka - obserwacja zachowania dziecka (czy jest apatyczne, drażliwe, nadmiernie senne), ocena reakcji dziecka na bodźce zewnętrzne (słuchowe, wzrokowe, dotykowe), analiza kontaktu dziecka z otoczeniem (czy dziecko reaguje na obecność rodzica, nawiązuje kontakt wzrokowy), szczegółowa ocena objawów neurologicznych, w tym występowanie drgawek gorączkowych, nieprawidłowych ruchów kończyn lub zmian napięcia mięśniowego.
• monitorowanie stanu nawodnienia - regularne pytania o ilość spożywanych płynów (dokładna ilość ml/dobę), kontrola ilości i częstotliwości oddawania moczu (norma dla wieku dziecka), ocena błon śluzowych (suchość warg, jamy ustnej, języka) oraz elastyczności skóry.
• systematyczna kontrola temperatury - zalecenie regularnego pomiaru temperatury co 3–4 godziny, dostosowanie częstotliwości kontroli temperatury do nasilenia objawów oraz odpowiedzi na leczenie przeciwgorączkowe, edukacja rodziców na temat prawidłowych technik pomiarowych oraz interpretacji wyników.

Zalecenia pielęgnacyjne przy gorączce:

• regularne nawadnianie dziecka (woda, lekkie herbatki, elektrolity) – niewielkie porcje podawane często.
• leki przeciwgorączkowe (paracetamol lub ibuprofen) podawane zgodnie z dawkowaniem dla wieku i masy ciała dziecka, przestrzeganie minimalnych odstępów czasowych między dawkami.
• chłodne (nie zimne) kąpiele trwające około 5-10 minut, z temperaturą wody zbliżoną do temperatury ciała dziecka (około 36–37°C).
• okłady chłodne (np. wilgotny ręcznik na czoło, kark i pachwiny), wymieniane regularnie.
• zapewnienie dziecku lekkiego ubrania, które umożliwi swobodną wymianę ciepła.
• utrzymanie optymalnej temperatury w pomieszczeniu (około 20–22°C), unikanie przegrzewania dziecka.

Uwaga:

Pilna pomoc medyczna jest konieczna w sytuacjach takich jak:

• dziecko poniżej 3. miesiąca życia ma gorączkę powyżej 38°C,
• gorączka przekracza 40°C u starszych dzieci,
• gorączka utrzymuje się ponad 72 godziny pomimo stosowania leków przeciwgorączkowych,
• wystąpiły drgawki gorączkowe lub inne objawy neurologiczne,
• pojawiają się objawy poważnej infekcji, takie jak wysypka krwotoczna, sztywność karku, trudności w oddychaniu, sinica, silne bóle głowy lub zmiany świadomości,
• dziecko wykazuje oznaki odwodnienia (zmniejszona ilość moczu, suche błony śluzowe, zapadnięte oczy).

Źródła:

1. Hague R. Postępowanie u dziecka z gorączką. Gorączka u dzieci – przyczyny, badanie i ocena pacjenta, wskazania do konsultacji. Medycyna Praktyczna 2017. https://www.mp.pl/medycynarodzinna/artykuly/138118,goraczka-u-dzieci
2. Dostęp: 5.04.2025
3. Sybilski J. Postępowanie w gorączce u dzieci – przedstawienie aktualnych rekomendacji. Lekarz POZ 4/2022. https://www.termedia.pl/Postepowanie-w-goraczce-u-dzieci-przedstawienie-aktualnych-rekomendacji,98,48003,1,0.html dostęp: 5.02.2025
4. Mania A. Małecki P. Kermnitz P. Mazur-Malewska K. Służewski W. Figlerowicz M. Gorączka u dzieci – diagnostyka i leczenie. Forum Pediatrii Praktycznej 2019. https://forumpediatrii.pl/artykul/goraczka-u-dzieci-diagnostyka-i-leczenie dostęp: 5.04.2025