Działania psychoedukacyjne w leczeniu zaburzeń psychicznych

Pomoc psychologiczna i działania edukacyjne mogą być elementem każdego spotkania pacjenta z wykwalifikowanym pracownikiem ochrony zdrowia. Psychoedukacja, interwencje behawioralne czy wsparcie społeczne służą poprawie samopoczucia, poprawie jakości życia i funkcjonowania chorego. Kolejnym ogniwem pomocy psychologiczno-edukacyjnej jest psychoterapia, która może być prowadzona jedynie przez wykwalifikowanego psychoterapeutę (psychologa lub psychiatrę). Psychoterapia najczęściej prowadzona jest według określonych modeli, np. poznawczo-behawioralnego, psychodynamicznego, systemowego, psychoanalitycznego czy treningu uważności. Interwencje behawioralne mają na celu doprowadzenie do modyfikacji zachowań chorego w kierunku bardziej prozdrowotnym. Natomiast interwencje psychologiczne uruchamiają zmiany w sposobie myślenia, zmuszając do przebudowania i zmiany dotychczasowych postaw. Z kolei wsparcie społeczne polega głównie m.in. na wyrażaniu życzliwości i troski, docenianiu wysiłków chorego, wzmacnianiu jego poczucia własnej wartości oraz sprawczości. Wsparcie społeczne najczęściej wyrażane jest sposób indywidualny (osobisty, poprzez kontakty społeczne) i/lub instytucjonalny (poprzez systemowe rozwiązania w danym kraju, województwie, powiecie, gminie czy mieście, np. w opiece środowiskowej, grupach samopomocowych czy grupach wsparcia). 

Psychoedukacja odpowiada na wciąż niedostatecznie spełnioną potrzebę̨ pacjentów poznania swojej choroby oraz współudziału w leczeniu i kontrolowania go.^[1] W literaturze wyróżniamy trzy zasadnicze mechanizmy działania psychoedukacji: nabycie wiedzy na temat zaburzenia, wczesne wykrywanie nowych epizodów, przestrzeganie zaleceń dotyczących leczenia. Psychoedukacja opiera się na mocnych stronach człowieka i koncentruje się na teraźniejszości. 

Psychoedukacja stosowana w procesie leczenia osób z zaburzeniami psychicznymi ma najdłuższą tradycję. Przeznaczona jest zarówno dla osób chorych, jak i ich rodzin oraz przyjaciół. Jej celem jest nie tylko powiększanie wiedzy o chorobie, w tym o jej przyczynach, objawach, dynamice oraz możliwościach leczenia, ale również rozwijanie umiejętności, które pozwolą skutecznie radzić sobie z sytuacją, rozpoznawać swoje uczucia, redukować stres, poprawić komunikację z profesjonalistami itp. Wśród celów programów psychoedukacyjnych realizowanych w tym zakresie należy wymienić przede wszystkim: osiągnięcie przez pacjenta akceptacji choroby, a co za tym idzie zrozumienie konieczności leczenia, umiejętność czynnego zapobiegania nawrotom choroby, ograniczenie nasilenia negatywnych emocji, uaktywnienie osoby chorej i przejęcie przez nią części odpowiedzialności za leczenie,  uwrażliwienie na to, że stresujące wydarzenia życiowe, mogą być czynnikami nasilającymi a nawet wyzwalającymi kolejny nawrót choroby.

Przykładowe programy psychoedukacyjne przeznaczone dla różnych odbiorców z zaburzeniami psychicznymi: 

• Program Pegasus – skierowany do pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii i zaburzeń́ schizoafektywnych. 
• Program barceloński – przeznaczony dla pacjentów z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej. 

Program PEGASUS (Psychoedukative Gruppenarbeit mit schizophren und schizoaffektiv erkrankten Menschen - Psychoedukacja grupową w schizofrenii i zaburzeniach schizoafektywnych) jest jednym z najlepiej udokumentowanych badawczo programów psychoedukacyjnych. Prace nad programem rozpoczęto w 1989 roku w Bielefeld we wschodniej Westfalii w Niemczech. Następnie w latach 1992-1994 był testowany na oddziałach psychiatrycznych w Bielefeld, w Niemczech. Natomiast w 1995 ukazał się pierwszy podręcznik dla grup PEGASUS. Obecnie w praktyce psychoedukacyjnej wykorzystywana jest szósta wersja programu. 

Główne cele programu to przede wszystkim wspieranie zrozumienia choroby, redukowanie lęku i wspieranie pozytywnej samooceny, wzmocnienie aktywnego pokonywania choroby oraz współodpowiedzialności za leczenie, wspieranie partnerskiej współpracy między pacjentem a specjalistami. W toku zajęć psychoedukacyjnych PEGASUS składających się zwykle z 14 sesji trwających po 60 minut realizowanych jest szereg tematów szczegółowych podzielonych na trzy duże części: przekazanie wiedzy na temat zachorowań z zakresu schizofrenii, wymiana doświadczeń związanych z możliwościami leczenia, możliwości samopomocy. Praktyczna realizacja programu PEGASUS spotkała się z dużą̨ akceptacją osób dotkniętych zaburzeniami z kręgu schizofrenii. Program ten budzi również ciągłe zainteresowanie i uznanie ze strony ekspertów, którzy widzą jego szersze zastosowanie w otwartej opiece psychiatrycznej niż̇ jedynie szpitalnej.^[2]

Z kolei Barceloński Program Edukacyjny jest modelem wzorcowym i służy do dziś jako wzorzec tworzenia programów edukacyjnych dla innych zaburzeń czy schorzeń. Model został op0racowany przez Francesca Coloma i Eduarda Vietę z Uniwersytetu w Barcelonie. W tym modelu cele psychoedukacji zostały podzielone na 3 poziomy. Pierwszorzędowe cele to: świadomość choroby, wczesne wykrywanie objawów zwiastujących i stosowanie się do zaleceń dotyczących leczenia. Cele drugorzędowe to: kontrolowanie stresu, unikanie substancji psychoaktywnych, prowadzenie regularnego trybu życia oraz zapobieganie myślom samobójczym. Natomiast cele pożądane, trzeciorzędowe to: poszerzenie wiedzy i radzenie sobie z psychospołecznymi konsekwencjami minionych i przyszłych epizodów, poprawa funkcjonowania między epizodami, radzenie sobie upośledzeniem funkcjonowania, poprawa samopoczucia (dobrostanu) i jakości życia, osiągniętych jako zmniejszenie liczby epizodów 
i hospitalizacji.^[3] 

Program składa się z 21 sesji. Zazwyczaj w sesjach uczestniczy 8−12 pacjentów w wieku od 18. do 55. roku życia. Warunkiem uczestnictwa jest osiągnięcie stanu remisji objawów. Spotkania są prowadzone przez minimum 2 terapeutów (psychologów lub psychiatrów), trwają 90 minut i powinny odbywać się z częstotliwością: jeden raz w tygodniu. Pierwszą część każdej sesji otwiera nieformalna rozmowa, niekoniecznie związana z chorobą afektywno dwubiegunową. Po kilku minutach pojawiają się zagadnienia związane tematem psychoedukacji i często dyskusja, w której może uczestniczyć każdy członek sesji. Około 40 minut trwa interaktywny wykład dotyczący konkretnego tematu. Potem następują ćwiczenia grupowe — na przykład tworzenie różnych wykresów i dyskusja. Uczestnicy są zachęcani do zabierania głosu, lecz nie jest to konieczne. Terapeuci czuwają także nad tym, aby nikt nie zmonopolizował spotkania.^[4]

Bibliografia:

1. Walther C. Wieneberg G. Berg M. Psychoedukacja grupowa w schizofrenii w zaburzeniach schizoafektywnych program Pegasus. 2015
2. Mączka G., Grabski B., Dudek D., Gierowski J. Grupowa psychoedukacja w dwubiegunowych zaburzeniach nastroju – wpływ na poznawczą reprezentację choroby. Wyniki programu „Oswajanie choroby afektywnej dwubiegunowej”. Psychiatria Polska 2014;48(6):1237–1252 DOI: https://doi.org/10.12740/PP/24992
3. Majewicz P. Wolny J. Psychoedukacja jako płaszczyzna integracji działań́ psychologicznych, psychiatrycznych oraz pedagogicznych. Dostęp: https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.mhp-bd2c4820-aefc-4e44-8fcd-2aa76b86d467/c/Psychoedukacja_jako_plaszczyzna.pdf