Zespół Stresu Pourazowego: jak rozpoznać objawy traumy i jak może pomóc pielęgniarka?

Trauma psychiczna to indywidualna reakcja organizmu na skrajnie stresujące wydarzenie, które przekracza możliwości poradzenia sobie jednostki. Wydarzenia traumatyczne mogą mieć charakter jednorazowy (np. wypadek), długotrwały (np. przemoc domowa) lub zbiorowy (np. katastrofy). Reakcje po traumie są zróżnicowane – nie każda osoba doświadczająca traumy rozwinie PTSD.

Zespół Stresu Pourazowego (PTSD – Post-Traumatic Stress Disorder) nie jest nowym zjawiskiem, choć jako jednostka diagnostyczna został oficjalnie wprowadzony do klasyfikacji psychiatrycznych dopiero w latach 80. XX wieku. Pierwsze opisy objawów przypominających PTSD pochodzą już ze starożytności, jednak szeroko zaczęto je opisywać podczas wojen światowych. W I wojnie światowej mówiono o „wstrząsie od wybuchu bomby” (shell shock), w II – o „zmęczeniu walką” (combat fatigue). Żołnierze wracający z frontu często zmagali się z bezsennością, lękami, nadmierną czujnością – objawami dziś rozpoznawanymi jako PTSD. Dopiero w 1980 roku PTSD zostało oficjalnie wpisane do klasyfikacji DSM-III, głównie na skutek licznych przypadków wśród weteranów wojny w Wietnamie. Z czasem zaczęto rozumieć, że PTSD dotyczy nie tylko żołnierzy, ale także ofiar przemocy, gwałtów, katastrof czy osób, które doświadczyły nagłych zdarzeń zagrażających życiu. Dziś PTSD znajduje się w klasyfikacjach ICD-11 i DSM-5. Opisuje się je jako zaburzenie, które rozwija się po doświadczeniu ekstremalnie stresującego wydarzenia i charakteryzuje się m.in. nawracającymi wspomnieniami, koszmarami, unikaniem i nadmierną czujnością.

W praktyce pielęgniarskiej ta wiedza pozwala lepiej zrozumieć, że niepokojące zachowania pacjenta mogą mieć głębsze, „niewidzialne” źródło – zakorzenione w przeżytej traumie. PTSD nie ogranicza się do weteranów – może rozwinąć się u każdego pacjenta, który doświadczył sytuacji zagrażającej jego poczuciu bezpieczeństwa.

Typowe reakcje na traumę – kiedy są normą?

Reakcje na traumę są naturalną odpowiedzią organizmu na skrajne obciążenie psychiczne i fizjologiczne. W większości przypadków mają charakter adaptacyjny – służą ochronie, przetworzeniu emocji i przywróceniu równowagi psychicznej. Warto jednak podkreślić, że nie wszystkie trudne emocje po traumie są patologiczne – wiele z nich mieści się w granicach normy i ustępuje samoistnie w ciągu kilku dni lub tygodni.

Emocjonalne i behawioralne reakcje na traumę:

• lęk i poczucie zagrożenia – pacjenci mogą odczuwać ciągłe napięcie, reagować niepokojem na drobne bodźce, mieć trudności z odprężeniem. Często towarzyszy im uczucie, że „coś złego się zaraz stanie”
• rozdrażnienie, płaczliwość, wybuchy gniewu – silne emocje są trudne do opanowania. Osoby po traumie bywają nadwrażliwe na krytykę lub zniecierpliwione rutynowymi czynnościami
• poczucie winy lub wstydu – niektórzy pacjenci obwiniają się za to, że „nie zareagowali inaczej” lub że „przeżyli, podczas gdy inni nie”
• wycofanie społeczne – unikanie kontaktów z innymi, zamykanie się w sobie.

Zaburzenia poznawcze i inne zachowania wynikające z traumy:

• problemy z koncentracją, trudność w zapamiętywaniu informacji, pacjent może mieć trudności z przyswajaniem informacji przekazywanych przez personel
• unikanie tematów, osób lub miejsc kojarzących się z traumą, pacjent może nie chcieć rozmawiać o zdarzeniu, nie odwiedzać pewnych oddziałów, a nawet unikać lekarzy lub pielęgniarek przypominających mu o sytuacji.

Somatyczne objawy traumy:

• bezsenność lub płytki, niespokojny sen, trudności z zasypianiem, wybudzenia, koszmary senne
• bóle głowy, mięśni, żołądka, napięcie w ciele, problemy trawienne, brak apetytu
• zawroty głowy, kołatanie serca, duszność, objawy przypominające atak paniki

Uwaga praktyczna

Warto pamiętać, że u pacjentów zmagających się z traumą może dojść do somatyzacji, czyli „przeniesienia” przeżyć emocjonalnych do sfery cielesnej.

Naturalne reakcje adaptacyjne mogą trwać do 2–4 tygodni. Jeśli objawy: nie nasilają się, nie prowadzą do wyraźnego pogorszenia funkcjonowania i zmniejszają się w czasie - to mamy do czynienia z typowym przebiegiem przystosowania do traumy. Kluczowa jest empatia, obecność i obserwacja ze strony pielęgniarek.

Wskazówki dla pielęgniarek – co robić?

• zadbaj o uważną obecność: nie oceniaj, nie przyspieszaj procesu. Pacjent może potrzebować milczenia równie mocno, jak rozmowy
• rozpoznaj język objawów cielesnych, np. jeśli pacjent często skarży się na niespecyficzne bóle, zapytaj delikatnie o jego samopoczucie psychiczne. Zaproponuj rozmowę z psychologiem, ale nie zmuszaj
• obserwuj i dokumentuj - notuj zmiany w zachowaniu, reakcje emocjonalne, trudności ze snem czy apetytem - to pomoże w ewentualnej decyzji o konsultacji psychiatrycznej
• udzielaj informacji - w prosty sposób wytłumacz, że wiele osób po trudnym doświadczeniu może czuć się podobnie. Może to może znormalizować emocje pacjenta i dać mu poczucie bezpieczeństwa
• pamiętaj o osobach bliskich pacjenta - jeśli to możliwe, warto poinformować rodzinę, że taka reakcja może być naturalna, nie oznacza załamania psychicznego, tylko mechanizm adaptacji.

Kiedy reakcja staje się zaburzeniem – objawy PTSD

Objawy PTSD dzielą się na cztery główne grupy. W każdej z nich pielęgniarka może odegrać istotną rolę w obserwacji i wsparciu pacjenta.

• Natrętne wspomnienia i intruzje - flashbacki, koszmary, intensywne przypomnienia traumy, silna reakcja na bodźce zewnętrzne (np. dźwięki, zapachy)

Pielęgniarka może zauważyć: nagłą panikę po dźwięku alarmu lub monitora, skargi na powracające obrazy lub sny, momenty, w których pacjent „zamyka się w sobie” i przestaje reagować

Co robić – wskazówki dla pielęgniarek: zachowaj spokój i zapewnij bezpieczeństwo, pomóż pacjentowi wrócić do „tu i teraz” (pokieruj tak rozmowę), nie naciskaj na opowiadanie szczegółów

• Zachowania unikowe - unikanie rozmów, miejsc, ludzi związanych z traumą

Pielęgniarka może zauważyć: prośby o zmianę sali lub personelu, nagłe milczenie podczas rozmowy o przyczynie hospitalizacji

Co robić – wskazówki dla pielęgniarek: nie naciskaj, szanuj granice pacjenta, zapewnij, że wsparcie psychologiczne jest dostępne

• Zmiany nastroju i negatywne przekonania - poczucie winy, beznadziei, zmiana obrazu siebie, emocjonalne odrętwienie, brak radości

Pielęgniarka może zauważyć: apatię, niechęć do leczenia, negatywne komentarze typu „już nic nie ma sensu”

Co robić – wskazówki dla pielęgniarek: prowadź regularny kontakt, nawet niewerbalny, nie pocieszaj w stylu „będzie dobrze”, ale potwierdzaj uczucia, zgłoś objawy zespołowi terapeutycznemu

• Nadmierna czujność i pobudzenie - bezsenność, trudność z koncentracją, drażliwość, wybuchy gniewu, napięcie

Pielęgniarka może zauważyć: nadreaktywność na hałas, skargi na „brak snu, bo trzeba czuwać”

Co robić – wskazówki dla pielęgniarek: uprzedzaj o czynnościach pielęgniarskich, oferuj wybór i kontrolę tam, gdzie to możliwe, dbaj o spokojną atmosferę na sali

W przypadku pacjenta po doświadczeniu traumatycznym pielęgniarka jest często pierwszą osobą, która ma okazję zaobserwować wczesne objawy psychiczne i fizyczne. Jej rola wykracza poza opiekę somatyczną – obejmuje również elementy wsparcia emocjonalnego, psychoedukacji, koordynacji opieki i troski o bezpieczeństwo emocjonalne pacjenta.

Systematyczna obserwacja i dokładne dokumentowanie objawów to fundament skutecznego postępowania. Dobrze, aby pielęgniarka zwracała uwagę na: zmiany w zachowaniu pacjenta: wycofanie, nadmierne pobudzenie, płaczliwość, impulsywność, zaburzenia snu., dolegliwości somatyczne bez jednoznacznych przyczyn (np. ból brzucha, napięcie mięśniowe, duszności), reakcje emocjonalne na konkretne bodźce (np. niepokój przy dźwiękach, reakcje przestrachu na nieoczekiwany dotyk), tzw. sygnały niepokoju psychicznego: myśli rezygnacyjne, brak kontaktu, „szklany wzrok”, brak reakcji emocjonalnych. Ważne jest notowanie obserwacji w sposób obiektywny i opisowy.

Komunikacja z pacjentem po doświadczeniu traumy powinna być empatyczna, delikatna i pozbawiona oceny. Słowa pielęgniarki mogą przynieść ogromną ulgę – lub odwrotnie, pogłębić lęk i wycofanie. Warto używać prostego, spokojnego języka. Unikać pytań w stylu: „Dlaczego Pan/Pani tak się zachowuje?”. W sytuacjach napięcia nie reagować emocjonalnie, opanować ton głosu, mówić powoli, nie narzucać bliskości fizycznej. Nie naciskać na opowiadanie szczegółów traumy – to rola psychoterapeuty, nie pielęgniarki.

Pielęgniarka jest częścią zespołu terapeutycznego i jej głos jest brany pod uwagę w planowaniu opieki nad pacjentem doświadczającym objawów traumy. Pielęgniarka może zgłaszać swoje obserwacje w raportach pielęgniarskich i na odprawie oraz w trakcie rozmowy z lekarzem prowadzącym.

Źródła:

1. Holiczer A. Gałuszko M. Cubała W. Zaburzenie stresowe pourazowe. opis ewolucji koncepcji zaburzenia i podejść terapeutycznych. Psychiatria 2007, tom 4, nr 1. https://journals.viamedica.pl/psychiatria dostęp: 5.06.2025.
2. Hull A. Curran A. Zespół stresu pourazowego: wskazówki dla lekarzy. Medycyna Praktyczna 2016. 
3. https://www.mp.pl/poz/psychiatria/inne_zaburzenia/183491,zespol-stresu-pourazowego-wskazowki-dla-lekarzy . Dostęp: 5.06.2025.
4. Górna K. Jaracz K. Kochański A. (red.) Pielęgniarstwo psychiatryczne. Wydawnictwo PZWL 2024. Str 417, 420-428.
5. Gałecki P. (red.) Badanie stanu psychicznego. Wydawnictwo EDRA 2023, str 137-140
6. Heitzman J. (red) Psychiatria. Wydawnictwo PZWL 2007, str. 138-141.