Recepta pielęgniarska - ordynacja leków przez pielęgniarki i położne

Uprawnienia pielęgniarki do samodzielnego ordynowania leków, środków spożywczych i wyrobów medycznych

1 stycznia 2016 r. pielęgniarki i położne nabyły nowe, rewolucyjne jak na tamte czasy, uprawnienia. Ich zakres określają zapisy Ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 15 lipca 2011 r. (tekst jednolity: Dz.U. 2022 poz. 2702) zawarte w art. 15a. 

W Polsce pielęgniarki i położne aby zyskać uprawnienia do samodzielnego ordynowania leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych i wypisywania na nie recept lub zleceń, muszą spełnić określone warunki. Zgodnie z przepisami zawartymi w art. 15a ust. 1 "ustawy o zawodach” pielęgniarka i położna posiadające dyplom ukończenia studiów drugiego stopnia na kierunku pielęgniarstwo lub położnictwo oraz pielęgniarka i położna posiadające tytuł specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa mają prawo samodzielnie wystawiać recepty i zlecenia, jeśli ukończyły stosowny kurs (uprawnienie nabyte podyplomowo) lub rozpoczęły kształcenie magisterskie z naborem 2017/18 (uprawnienie nabyte na uczelni).

We wspomnianym art. 15a w ust. 1 "ustawy o zawodach" wskazano, że pielęgniarki i położne, które uzyskały dyplom drugiego stopnia na kierunku pielęgniarstwo lub położnictwo, oraz pielęgniarki i położne z tytułem specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa, posiadają prawo do samodzielnego wykonywania następujących czynności:

1. Wystawiania recept na leki zawierające określone substancje czynne,
2. Wystawiania recept na wyroby medyczne,
3. Wystawiania recept na środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego. 

Szczegółowy zakres substancji leczniczych, wyrobów medycznych a także środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, jakie mogą znaleźć się na recepcie ordynacyjnej określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 stycznia 2018 r. w sprawie wykazu substancji czynnych zawartych w lekach, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i wyrobów medycznych ordynowanych przez pielęgniarki i położne oraz wykazu badań diagnostycznych, na które mają prawo wystawiać skierowania pielęgniarki i położne. Stanowi ono zamknięty katalog produktów dozwolonych do samodzielnej ordynacji. W związku z tym, nie przewiduje się odstępstw od tego katalogu i umieszczenia na recepcie ordynacyjnej innych produktów o kategorii Rp (dostępnych na receptę) jak również leków OTC (dostępnych bez recepty).

Zasady nabycia uprawnień do ordynacji

Warunki przystąpienia pielęgniarki lub położnej do kursu specjalistycznego w obszarze "Ordynowanie leków i wypisywanie recept" w części I i II nie muszą być spełnione jednocześnie. To oznacza, że pielęgniarka lub położna, która posiada specjalizację w dziedzinie pielęgniarstwa, nie musi również posiadać dyplomu ukończenia studiów wyższych na kierunku pielęgniarstwo lub położnictwo (na poziomie pierwszego lub drugiego stopnia).

Co więcej, na mocy postanowień zawartych w art. 72 ust. 2 ww. ustawy, pielęgniarki lub położne mogą przystąpić do kursu specjalistycznego pod warunkiem, że:

• posiadają uprawnienia do wykonywania zawodu,
• zostały zakwalifikowane do kursu specjalistycznego po przejściu procesu kwalifikacyjnego.

Kurs "Ordynowanie leków i wypisywanie recept" w części I i/lub części II muszą ukończyć wszystkie pielęgniarki i położne, które chcą ordynować leki, z wyjątkiem pielęgniarek i położnych, które w ramach swojego kształcenia w szkołach pielęgniarskich lub położnych zdobyły wiedzę, która jest objęta takim kursem (zgodnie z art. 15a ust. 7 Ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej). Standardy edukacyjne na kierunkach pielęgniarstwo lub położnictwo wprowadziły szczegółowe cele kształcenia z zakresu ordynowania leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i wyrobów medycznych, a także wystawiania na nie recept lub zleceń w kontekście samodzielności zawodowej lub realizacji zadań lekarskich. Te standardy obowiązują od roku akademickiego 2016/2017 w przypadku studiów pierwszego stopnia i od roku 2017/2018 w przypadku studiów drugiego stopnia.

Uprawnienia pielęgniarek i położnych, które ukończyły kształcenie zawodowe w tzw. „starym systemie kształcenia” (liceum medyczne, medyczne studium zawodowe)

W zakresie samodzielnego świadczenia usług profilaktycznych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych są uprawnione do:

• Wystawiania recept na leki zawierające określone substancje czynne, z wyłączeniem bardzo silnie działających leków, środków odurzających i substancji psychotropowych,
• Wystawiania recept na środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego, w tym wystawianie na nie przepisów,
• Wystawiania zleceń lub recept na konkretne wyroby medyczne, pod warunkiem posiadania specjalizacji pielęgniarskiej oraz ukończenia kursu specjalistycznego "Ordynowanie leków i wystawianie recept" - część I.

Kurs specjalistyczny uprawniający pielęgniarki i położne do ordynowania leków i wystawiania recept

Głównym celem szkolenia jest przygotowanie pielęgniarki i położnej do wykonywania samodzielnej ordynacji określonych produktów leczniczych, wyrobów medycznych oraz środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, a także do wystawiania na nie zleceń lub recept.

Kurs specjalistyczny "Ordynowanie leków i wypisywanie recept dla pielęgniarek i położnych" jest podzielony na dwie części. Pierwsza część, dotycząca ordynowania leków i wystawiania recept, jest przeznaczona zgodnie z przepisami zawartymi w Ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 15 lipca 2011 r. (tekst jednolity: Dz.U. 2022 poz. 2702) dla pielęgniarek i położnych, które zdobyły dyplom ukończenia studiów drugiego stopnia na kierunku pielęgniarstwo lub położnictwo, oraz dla pielęgniarek i położnych, które osiągnęły tytuł specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa.

Część I, związana z ordynacją leków i wystawianiem recept, jest skierowana do pielęgniarek i położnych, którzy spełniają określone kwalifikacje, zgodnie z art. 15a ust. 1 "ustawy o zawodach". Po ukończeniu tej części kursu, pielęgniarka lub położna uzyskuje uprawnienia do wykonywania następujących działań w zakresie świadczeń zdrowotnych:

• Samodzielnej ordynacji leków zawierających określone substancje czynne, z wyjątkiem leków bardzo silnie działających, środków odurzających i substancji psychotropowych, w tym możliwość wystawiania recept,
• Samodzielnej ordynacji środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, włączając wystawianie recept,
• Samodzielnej ordynacji wyrobów medycznych, w tym wystawianie recept lub zleceń,
• Wystawiania recept w ramach realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji na leki, z wyłączeniem leków bardzo silnie działających, środków odurzających i substancji psychotropowych, a także na środki spożywcze specjalnego przeznaczenia, niezbędne do kontynuacji leczenia,
• Wystawiania recept lub zleceń w ramach realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji na wyroby medyczne,
• Samodzielnej ordynacji leków z kategorii OTC, czyli leków dostępnych bez recepty lekarskiej.

Część II kursu, która obejmuje wypisywanie recept w kontekście kontynuacji leczenia, jest skierowana zgodnie z przepisami zawartymi w Ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 15 lipca 2011 r. (tekst jednolity: Dz.U. 2022 poz. 2702) do pielęgniarek i położnych, które mają dyplom ukończenia studiów co najmniej pierwszego stopnia na kierunku pielęgniarstwo lub położnictwo, a także do pielęgniarek i położnych, które zdobyły tytuł specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa. Po ukończeniu tej części kursu, pielęgniarka lub położna uzyskuje uprawnienia do wykonywania następujących działań w zakresie świadczeń zdrowotnych:

• Wystawiania recept w ramach realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji na leki, z wyłączeniem leków zawierających substancje bardzo silnie działające, środki odurzające i substancje psychotropowe, które są niezbędne do kontynuacji leczenia.
• Wystawiania recept w ramach realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji na środki spożywcze specjalnego przeznaczenia.
• Samodzielnej ordynacji leków z kategorii OTC (bez recepty).

Organizator kursu specjalistycznego "Ordynowanie leków i wypisywanie recept dla pielęgniarek i położnych" jest zobowiązany do prowadzenia odrębnych programów kształcenia dla części I i części II kursu. Po zakończeniu kursu i zdaniu egzaminu z wynikiem pozytywnym, organizator kształcenia wydaje pielęgniarce lub położnej odpowiednie zaświadczenie o ukończeniu kursu specjalistycznego, zgodnie z przepisami prawa.

Podstawowe zasady wystawiania recept w ramach ordynacji

Recepty pielęgniarskie wystawiane są według ściśle określonych reguł, opisanych w Ustawie z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne ( Dz.U. 2022 poz. 2301) oraz Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2020 r. w sprawie recept (Dz. U. 2020 poz. 2424, ze zm.). Określają one dane jakie muszą pojawić się na recepcie, wskazują także maksymalny zakres czasowy na jaki pielęgniarka lub położna może zaopatrzyć pacjenta w leki.  

Obecnie pielęgniarka może samodzielnie zaopatrzyć pacjenta w leki z wykazu maksymalnie na 120 (recepta papierowa) lub 180 dni (recepta elektroniczna) terapii wyliczonej na podstawie wskazanego dawkowania. Recepta może być ważna do 30 dni (recepta papierowa) lub nawet do 365 dni (recepta elektroniczna). Niezależnie od typu recepty – jeśli znajdzie się na niej antybiotyk w postaci doustnej lub parenteralnej – będzie ważna tylko 7 dni.

Warto pamiętać, iż jak wspomniano w niniejszym tekście – rozporządzenie Ministra Zdrowia określa zamknięty katalog substancji, które mogą znaleźć się na recepcie ordynacyjnej i nie wskazano miejsca na odstępstwa. Każdorazowe zapisanie substancji spoza tego zakresu będzie wymagało wyboru recepty służącej do kontynuowania terapii na zlecenie lekarza (a co za tym idzie także weryfikacji posiadanych uprawnień, gdyż nie pokrywają się one zakresami z uprawnieniami do samodzielnej ordynacji).

Jednocześnie warto zwrócić uwagę, iż przepisy dotyczące zasad wystawiania recept są skomplikowane. Pamiętajmy, iż w wielu kwestiach to osoba ordynująca odpowiada prawnie, zawodowo i finansowo za treść wystawionego dokumentu jakim jest recepta.

Wykaz substancji leczniczych, które mogą być ordynowane przez pielęgniarki i położne

Poniżej znajduje się zestawienie substancji czynnych, które mogą być przepisywane przez pielęgniarki i położne.

Leki przeciwwymiotne:

• Aprepitantum (dostępne w formie doustnej),
• Ondansetronum (dostępne w formie doodbytniczej, doustnej oraz parenteralnej),
• Thiethylperazinum (dostępne w formie doodbytniczej, doustnej oraz parenteralnej).

Leki przeciwbólowe:

• Tramadolum (dostępne w formie doustnej oraz doodbytniczej),
• Tramadolum oraz Tramadolum + Paracetamolum (dostępne w formie doustnej).

Leki przeciwzakaźne stosowane miejscowo na skórę i błony śluzowe:

• Nystatinum (dostępne w formie do stosowania na błonę śluzową jamy ustnej),
• Metronidazolum (dostępne w formie do stosowania na skórę),
• Oxytetracyclinum+Hydrocortisoni acetas (dostępne w formie do stosowania na skórę).

Leki stosowane w ginekologii:

• Nystatinum (dostępne w formie do stosowania dopochwowego),
• Natamycinum (dostępne w formie do stosowania dopochwowego),
• Clotrimazolum (dostępne w formie do stosowania dopochwowego),
• Metronidazolum (dostępne w formie do stosowania dopochwowego).

Leki stosowane w chorobach gardła:

• Phenoxymethylpenicillinum (dostępne w formie doustnej).

Leki stosowane w chorobach ucha i zatok:

• Amoxycillinum (dostępne w formie doustnej).

Leki stosowane w chorobach dróg moczowych:

• Trimetoprim (dostępne w formie doustnej).

Leki stosowane w chorobach przyzębia i tkanki okostnej:

• Doxycyclinum (dostępne w formie doustnej).

Leki stosowane w niedokrwistości:

• Acidum folicum (dostępne w formie doustnej).

Leki rozszerzające oskrzela:

• Salbutamolum (dostępne w formie wziewnej),
• Ipratropii bromidum (dostępne w formie wziewnej).

Anksjolityki:

• Hydroxyzinum (dostępne w formie doustnej).

Leki przeciwpasożytnicze:

• Mebendazolum (dostępne w formie doustnej),
• Crotamitonum (dostępne w formie do stosowania na skórę).

Witaminy:

• Cholecalciferolum (dostępne w formie doustnej).

Środki znieczulające miejscowo:

• Lidocainum (dotyczy położnych) (dostępne w formie parenteralnej),
• Lidocainum, Lidocainum+Prilocainum (dostępne w formie do stosowania na skórę).

Płyny infuzyjne:

• Sól fizjologiczna,
• Glukoza 5%,
• Płyn wieloelektrolitowy, płyn Ringera.

Autor: Klaudia Juszczak, mgr pielęgniarstwa, specjalista pielęgniarstwa chirurgicznego
Konsultacja: mgr farm. Marcin Piątek

Bibliografia:

1. Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 15 lipca 2011 r. (Dz.U. 2022 poz. 2702)

2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 stycznia 2018 r. w sprawie wykazu substancji czynnych zawartych w lekach, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i wyrobów medycznych ordynowanych przez pielęgniarki i położne oraz wykazu badań diagnostycznych, na które mają prawo wystawiać skierowania pielęgniarki i położne (Dz.U. 2018 poz. 299).

3. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U. 2022 poz. 2301)

4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2020 r. w sprawie recept (Dz. U. 2020 poz. 2424).

5. https://www.gov.pl/web/zdrowie/komunikat-w-sprawie-kwalifikacji-zawodowych-pielegniarek-i-poloznych-uprawniajacych-do-ordynacji-lekow-i-wypisywania-recept, data dostępu: 03.10.2023.