Problem nadwagi i otyłości u dziecka

Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego (badania z 2016 roku) ok. 10% dzieci w wieku 1-3 lat ma nadwagę/otyłość, a dodatkowe 18,4% jest zagrożone nadmierną masą ciała. Problem nadwagi i otyłości dotyczy też niemal co trzeciego 8-latka (badanie COSI, 2016). U starszych dzieci i młodzieży nie jest znacząco lepiej. Według danych uzyskanych z ogólnopolskiego badania przeprowadzonego przez Instytut Żywności i Żywienia wśród uczniów szkół podstawowych i gimnazjów (10-16 lat) problem nadmiernej masy ciała dotyczył co piątego ucznia, przy czym częściej występował u chłopców niż u dziewcząt. Stwierdzono też, że wraz z wiekiem problem ten nieco malał chociaż nadal utrzymywał się na poziomie ok. 22% u gimnazjalistów i ok. 16% u gimnazjalistek. Najbardziej na występowanie nadwagi i otyłości narażeni byli uczniowie z województwa mazowieckiego i łódzkiego, najmniej – z województwa śląskiego i świętokrzyskiego. Najnowsze (2018 r.) wstępne wyniki badania zachowań zdrowotnych młodzieży w wieku 11-15 lat (międzynarodowe badanie HBSC, w którym od wielu lat uczestniczy również Polska) wskazują, że nadmierna masa ciała występuje u 29,7% chłopców i 14,3% dziewcząt (wg kryteriów WHO, 2007).^[1]

Występowanie nadwagi i otyłości jest oceniane za pomocą̨ wskaźnika wagowo-wzrostowego BMI (Body Mass Index) zwanego również̇ wskaźnikiem Queteleta (Quetelet Index), który uzyskuje się, dzieląc masę̨ ciała (wyrażoną̨ w kilogramach) przez wzrost do kwadratu (wyrażony w metrach). 

BMI (Body Mass Index) wskaźnik masy ciała = masa ciała (kg) / wysokość́ ciała (m)2

Dla osób dorosłych wartość BMI wskazuje na:^[2]

• poniżej 16 - wygłodzenie
• 16 - 16.99 - wychudzenie
• 17 - 18.49 - niedowagę
• 18.5 - 24.99 - wagę prawidłową
• 25.0 - 29.9 - nadwagę
• 30.0 - 34.99 - I stopień otyłości
• 35.0 - 39.99 - II stopień otyłości
• powyżej 40.0 - otyłość skrajną

Uwaga!

U rosnących dzieci (do około 14 roku życia) nie stosuje się wskaźnika BMI. dla oceny stosuje się siatki centylowe. Według WHO nadwaga rozwija się, gdy wynik to liczba w przedziale od 85 do 95 centyla. Z kolei otyłość to zaburzenie, które rozwija się po przekroczeniu 95 centyla.

Kontrolę nad ilością̨ spożywanego pokarmu sprawują̨ ośrodki głodu i sytości znajdujące się w ośrodkowym układzie nerwowym: w podwzgórzu, układzie limbicznym, węchomózgowiu i w korze mózgu. 

W praktyce klinicznej powszechnie stosowany jest podział na dwa rodzaje otyłości: związaną z przyczynami jej powstania (prostą i wtórną) i opartą na pomiarach antropometrycznych (typ androidalny i genoidalny). Wśród dzieci i młodzieży najczęściej (98%) występuje otyłość prosta. Otyłość najczęściej powstaje wskutek zaburzenia równowagi między ilością energii dostarczonej wraz z pożywieniem, a ilością wydatkowana przez organizm. Do najczęstszych przyczyn takiej sytuacji należą: nieprawidłowe nawyki żywieniowe (spożywanie zbyt dużych ilości żywności (przejadanie się), nieprawidłowy skład posiłków z dużą̨ ilością̨ cukrów prostych), mała aktywność́ fizyczna. Inną przyczyną otyłości prostej mogą być: problemy emocjonalne, nieprawidłowe relacje rodzinne (rozwody, separacje), stresujący tryb życie z dużym obciążeniem psychicznym, np. wygórowane wymagania szkolne i rodzicielskie. Jedzenie staje się wtedy przyjemnością kompensującą negatywne odczucia i napięcia wewnętrzne. W ten sposób zaburzeniu ulega funkcjonowanie ośrodków sytości i głodu w podwzgórzu i korze mózgowej, prowadząc do ciągłego objadania się; 

Otyłość i nadwaga są łatwe do rozpoznania, ale trudne w leczeniu. Dziecko na początku edukacji szkolnej, w gabinecie pielęgniarki szkolnej lub POZ ma przeprowadzony bilans 6-latka, Jest on ważny dlatego, że stanowi bazę̨ do dalszej opieki i porównywania rozwoju dziecka w kolejnych latach nauki w szkole. Jego podstawowym elementem są testy przesiewowe, umożliwiające wczesne wykrywanie zaburzeń́ w rozwoju i ocenę̨ stanu zdrowia dziecka. W ramach badania dokonuje się pomiarów masy ciała i wzrostu, sprawdza słuch, wzrok oraz ocenia budowę̨ i postawę̨ ciała. Wyniki pomiarów porównuje się z normami określonymi w siatkach centylowych, po czym oblicza wskaźnik masy ciała BMI i na podstawie obowiązujących tabel wartości centylowych BMI dokonuje jego oceny.^[3]

Dzieci w wieku 6–9 lat, które mają nadwagę̨, czyli BMI na poziomie i powyżej 85 centyla, mogą̨ bez drastycznej diety osiągnąć́ odpowiednią masę̨ ciała w stosunku do wzrostu, jednak należy pamiętać́ ograniczeniu w diecie słodyczy i zwiększeniu aktywności fizycznej. Dzieci w wieku 10-12 lat rozwijają się bardzo dynamicznie, szybko rosną. Niewielki nadmiar kilogramów może zostać zniwelowany przez wzrost, lecz nadal należy zwracać uwagę na dietę (mniej słodyczy) i aktywność ruchową.

Zdiagnozowanie problemu z nadwagą lub otyłością może mieć miejsc w trakcie badan bilansowych dziecka - w trakcie rutynowych przesiewowych badań lekarz/ pielęgniarka POZ i/lub pielęgniarka szkolna mogą zwrócić uwagę na zbyt wysokie wartości BMI. Umożliwi to podjęcie działań terapeutycznych:

• omówienie (rodzice, dziecko) i modyfikacja nieprawidłowych nawyków żywieniowych – zwiększenie udziału warzyw i owoców, ryb, kasz i razowego pieczywa w codziennej diecie. Wyeliminowanie napojów o znacznej zawartości cukrów (soki, cola), na rzecz wody. Incydentalne korzystanie z barów szybkiej obsługi i fast food
• zadbanie o regularne posiłki i niedojadanie w przerwach między posiłkami (zwłaszcza (słodyczy, chipsów, ciastek, słodkich napojów)
• zwiększenie wysiłku fizycznego (jazda na rowerze, jazda na rolkach, gra w piłkę̨, taniec, pływanie, gra w koszykówkę, zimą: jazda na łyżwach, nartach) - przez przynajmniej poł godziny dziennie)
• pomoc psychoterapeutyczna – problem otyłości najczęściej dotyka całej rodziny, Dziecko otyłe (w przedszkolu szkole) ze względu na fizyczne wyróżnianie się w grupie rówieśniczej spotyka się często z nieprzyjaznymi sytuacjami (docinki, złośliwie komentarze, przezwiska), bywa, że jest izolowane, staje się kozłem ofiarnym grupy. Aby uniknąć dalszych przykrości dziecko otyłe samo izoluje się od grupy, klasy, unika kontaktów z rówieśnikami i tym samym, przebywając w domu, samotnie, z coraz mniejszym poczuciem własnej wartości, objada się dalej, rozwijając w ten sposób chorobę. Dlatego dobrym rozwiązaniem może być skorzystanie z pomocy psychologicznej (terapia poznawczo-behawioralna). 

Ważne wskazówki:

• unikanie stosowania restrykcyjnych diet
• całkowite zakazywanie spożywania słodyczy i słodkich napojów
• nietraktowanie jedzenia jako nagrody i /lub pocieszenia
• niekoncentrowanie się na wadze i odchudzaniu
• wymiana talarze na mniejsze
• kupowanie mniejszych opakowań
• wprowadzenie stałych godzin posiłków

1. Barańska E, Gajewska E., Sobieska M. Otyłość i wynikające z niej problemy narządu ruchu a sprawność motoryczna dziewcząt i chłopców z nadwagą i otyłością prostą. Nowiny Lekarskie 2012, 81, 4, 337–341
2. Oblacińska A. : Wspieranie dziecka z nadwagą i otyłością w społeczności szkolnej. Ośrodek Rozwoju Edukacji Warszawa 2013. Dostęp: https://bezpiecznaszkola.men.gov.pl/wp-content/uploads/2015/09/wspieranie_dziecka_z_nadwaga_otyloscia_2.pdf 
3. Przybylska D., Kurowska M. Przybylski P. Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej. Zdrowie Publiczne 2012, 47(1): 28-35 
4. Woźniak-Holecka J., Sobczyk K. Organizacja szkolnej edukacji zdrowotnej dotyczącej edukacji dzieci. Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 4, 64-70, dostęp: https://www.infona.pl/resource/bwmeta1.element.psjd-ba966773-3036-4e37-b9ee-861eb10600f5/content/partContents/fa3b507b-21e3-3c52-9db0-3a7ecc074bf9
5. Szanecka E., Małecka-Tendera E. Zmiana nawyków żywieniowych a problem otyłości u dzieci. Endokrynologia. Otyłość i zaburzenia przemiany materii, Tom 2, Nr 3 (2006)
6. Szadkowska A., Bodalski J. Otyłość u dzieci i młodzieży. Przewodnik Lekarza 9/2023