Wyzwanie w praktyce pielęgniarskiej: pierwsza pomoc w udarze cieplnym

Mechanizm powstawania i czynniki ryzyka

Udar cieplny rozwija się w wyniku zaburzenia równowagi między produkcją a oddawaniem ciepła przez organizm. W warunkach wysokiej temperatury otoczenia, intensywnego wysiłku fizycznego lub zaburzeń w mechanizmach termoregulacji, organizm nie jest w stanie skutecznie obniżyć temperatury ciała, co prowadzi do kaskady patologicznych procesów.

Szczególnie narażone na rozwój udaru cieplnego są osoby:

• w podeszłym wieku - ze względu na obniżoną wydolność mechanizmów termoregulacyjnych i często współistniejące choroby przewlekłe,
• niemowlęta i małe dzieci - z uwagi na niedojrzałość układu termoregulacji i większą powierzchnię ciała w stosunku do masy,
• z chorobami neurologicznymi - takimi jak choroba Parkinsona, padaczka, czy po przebytym udarze mózgu,
• z chorobami układu krążenia - szczególnie niewydolnością serca, nadciśnieniem tętniczym,
• z zaburzeniami psychicznymi - które mogą nie rozpoznawać zagrożenia lub mieć ograniczoną możliwość reagowania,
• przyjmujące określone leki - antycholinergiczne, neuroleptyki, leki beta-adrenolityczne, moczopędne,
• wykonujące intensywną pracę fizyczną w wysokiej temperaturze otoczenia,
• nadużywające alkoholu lub substancji psychoaktywnych.

Rozpoznawanie udaru cieplnego

Kluczowym elementem skutecznego postępowania jest szybkie rozpoznanie udaru cieplnego. Stan ten charakteryzuje się triadą objawów: hipertermią, zaburzeniami neurologicznymi oraz anhidrozą (brakiem pocenia się).

Objawy alarmowe wymagające natychmiastowej interwencji:

• temperatura ciała powyżej 40°C - pomiar najlepiej w odbytnicy lub w uchu,
• zaburzenia świadomości - od splątania, przez pobudzenie, aż do śpiączki,
• sucha, rozgrzana skóra - brak pocenia się, skóra może być zaczerwieniona,
• szybki, słaby puls - tachykardia powyżej 100/min,
• płytki, przyspieszony oddech – tachypnoe,
• nudności i wymioty,
• bóle i zawroty głowy,
• drgawki - szczególnie u dzieci,
• zaburzenia zachowania - agresja, niepokój, dezorientacja,
• obniżone ciśnienie tętnicze - może prowadzić do wstrząsu.

W przeciwieństwie do udaru cieplnego, wyczerpanie cieplne charakteryzuje się zachowaną świadomością, obfitym poceniem się i temperaturą ciała zwykle poniżej 40°C.

Postępowanie pierwszej pomocy

Priorytetem jest natychmiastowe obniżenie temperatury ciała.

1. Ocena stanu i zabezpieczenie funkcji życiowych

• sprawdzenie przytomności, oddechu i krążenia,
• ułożenie w pozycji bezpiecznej przy zaburzeniach świadomości,
• przygotowanie do ewentualnej resuscytacji.

2. Natychmiastowe chłodzenie - cel: obniżenie temperatury do 38-39°C

Metody chłodzenia zewnętrznego:

• okłady lodowe na szyję, pachy, pachwiny (miejsca o dużych naczyniach powierzchownych),
• mokre, chłodne okłady na całe ciało,
• obmywanie chłodną wodą (15-18°C) z jednoczesnym nawiewaniem powietrza,
• kąpiel w chłodnej wodzie (jeśli pacjent przytomny),
• chłodne powietrze - wentylator, klimatyzacja.

Należy unikać zbyt gwałtownego chłodzenia (temperatura wody poniżej 15°C), które może wywołać skurcz naczyń i drgawki.

3. Monitorowanie parametrów życiowych

• temperatura ciała - pomiar co 10-15 minut,
• tętno i ciśnienie tętnicze,
• częstość oddechu,
• saturacja krwi,
• poziom świadomości - skala Glasgow.

4. Postępowanie objawowe

• nawadnianie - jeśli pacjent przytomny: chłodne płyny doustnie (unikać napojów z kofeiną i alkoholem),
• ułożenie z uniesionymi kończynami dolnymi przy obniżonym ciśnieniu,
• tlen przy zaburzeniach oddychania,
• kontrola drgawek - zabezpieczenie przed urazami.

5. Przygotowanie do transportu

• kontynuacja chłodzenia podczas transportu,
• monitorowanie parametrów,
• dokładna dokumentacja czasu wystąpienia objawów i podjętych działań.

Zadania pielęgniarskie

Do podstawowych zadań pielęgniarki należy ciągła obserwacja stanu pacjenta z dokumentowaniem parametrów życiowych w odstępach 15-minutowych oraz natychmiastowe zgłaszanie lekarzowi wszelkich niepokojących zmian. Prowadzenie karty bilansu płynów jest niezbędne dla monitorowania nawodnienia i funkcji nerek. Pielęgniarka odpowiada za praktyczne wykonanie procedur chłodzących, dobór odpowiednich metod w zależności od stanu pacjenta oraz zapewnienie bezpieczeństwa podczas stosowania okładów lodowych czy kąpieli chłodzących. Równie istotne jest wsparcie psychologiczne pacjenta i rodziny, wyjaśnianie podejmowanych działań oraz edukacja w zakresie profilaktyki nawrotów. W przypadku pacjentów nieprzytomnych pielęgniarka zapewnia kompleksową opiekę pielęgniarską obejmującą pozycjonowanie, higienę oraz profilaktykę powikłań łóżkowych. Dokumentacja pielęgniarska powinna szczegółowo odnotowywać czas wystąpienia objawów, zastosowane metody chłodzenia, odpowiedź pacjenta na leczenie oraz wszelkie obserwowane zmiany stanu klinicznego.

Najczęstsze błędy w postępowaniu

• opóźnienie w rozpoczęciu chłodzenia - każda minuta ma znaczenie,
• zbyt powolne chłodzenie - temperatura powinna spadać o 0,2°C/min,
• podawanie leków przeciwgorączkowych - nieskuteczne w udarze cieplnym,
• nadmierne nawadnianie bez kontroli elektrolitów,
• przerwanie chłodzenia po początkowej poprawie.

Udar cieplny to stan zagrożenia życia wymagający natychmiastowej interwencji medycznej. Szybkość i skuteczność działania personelu pielęgniarskiego może zadecydować o życiu pacjenta.

Źródła:

1. Oparzenia Podstawy Tom 1, Jerzy Strużyna, Agnieszka Surowiecka, Tomasz Korzeniowski, PZWL, 2024
2. Intensywna terapia i medycyna ratunkowa, Wojciech Gaszyński, PZWL, 2016
3. Główny Inspektorat Sanitarny, Udar słoneczny, udar cieplny, przegrzanie cieplne
4. European Resuscitation Council, Pierwsza pomoc – udar cieplny, 2021

Autor: MG