Czy i kiedy pielęgniarka może odmówić udzielenia świadczenia zdrowotnego?

Odmowa udzielenia świadczenia zdrowotnego

Pielęgniarka, zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami zawodowymi, zobowiązana jest do udzielenia pomocy w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować stan nagłego zagrożenia zdrowotnego. Są jednak sytuacje, w których pielęgniarka ma prawo odmówić świadczenia medycznego.

Ustawowy obowiązek pomocy

Obowiązek udzielania świadczeń zdrowotnych przez pielęgniarki określony jest szerzej nawet niż obowiązek ich świadczenia przez lekarzy. 

Po pierwsze, pielęgniarka (podobnie jak lekarz) zobowiązana jest do udzielenia pomocy zawsze, gdy opóźnienie w jej udzieleniu może spowodować „stan nagłego zagrożenia zdrowotnego”. Stan ten, definiowany jest przez ustawę o Państwowym Ratownictwie Medycznym jako polegający na nagłym lub przewidywanym w krótkim czasie pojawieniu się objawów pogarszania zdrowia, którego bezpośrednim następstwem może być poważne uszkodzenie funkcji organizmu, uszkodzenie ciała lub utrata życia, wymagający podjęcia natychmiastowych medycznych czynności ratunkowych i leczenia. 

W orzeczeniu III CSK 123/06 kwestią zajął się nawet Sąd Najwyższy wskazując, iż o ile każde świadczenie medyczne jest udzielane w sytuacji pewnego zagrożenia zdrowia, to jednak nie każde takie świadczenie musi być udzielone natychmiast pod groźbą utraty zdrowia lub życia. Ustawowy obowiązek pomocy dotyczy takich właśnie sytuacji.

Zagrożenie zdrowia pielęgniarki

Wydawać by się mogło, iż sytuacja zagrożenia zdrowia pielęgniarki będzie jedną z tych, w których zawsze może ona odmówić świadczenia. Tymczasem sprawa nie jest taka prosta. Jeżeli bowiem, źródłem zagrożenia zdrowia pielęgniarki jest stan zdrowia pacjenta, to nadal ma ona obowiązek niesienia pomocy, w sytuacji opisanej wyżej.

Ustawodawca przyjmuje bowiem, iż pielęgniarka jako podmiot profesjonalny, powinna umieć się zabezpieczyć przed takim zagrożeniem. W związku z tym, powołanie się na klauzulę bezpieczeństwa przez pielęgniarkę dopuszczalne będzie tylko w przypadku, gdy źródłem zagrożenia dla jej życia lub zdrowia są czynniki zewnętrzne, niezależne od zdrowia pacjenta.

Kiedy pielęgniarka może odmówić udzielenia świadczenia?

Istnieją sytuacje, w których pielęgniarka może odmówić udzielenia świadczenia. Po pierwsze ma to miejsce wtedy, gdy wykonanie tego świadczenia byłoby niezgodne z jej sumieniem lub z zakresem posiadanych kwalifikacji. Wówczas pielęgniarka ma obowiązek niezwłocznego uprzedzenia pacjenta o takiej odmowie i wskazania realnych możliwości uzyskania tego świadczenia u innej pielęgniarki.

Należy jednocześnie pamiętać, iż klauzula sumienia pozwala jedynie na odmowę świadczenia medycznego przez pielęgniarkę. Nie pozwala jej ona dokonać interwencji medycznej sprzecznej z prawem lub etyką zawodową.

Po drugie, pielęgniarka może odmówić świadczenia, jeżeli jego wykonanie stoi w sprzeczności ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej co do stanu zdrowia pacjenta, także na wyraźne żądanie pacjenta.

Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej nie przewiduje jednak analogicznego uprawnienia, jak w art. 38 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, który wprost pozwala lekarzowi nie podjąć się lub odstąpić od leczenia pacjenta. Należy jednak dopuścić odmowę wykonania świadczenia przez pielęgniarkę w postaci istnienia przeszkód fizycznych, a także z przyczyn natury innej niż medyczne, o ile nie spowoduje to stanu nagłego zagrożenia zdrowotnego.

Odmowa realizacji zlecenia lekarskiego

Na pielęgniarce ciąży również ustawowy obowiązek realizacji zlecenia lekarskiego. Ustawodawca dopuścił jednak sytuacje uchylające ten obowiązek.

Po pierwsze ma to miejsce wtedy, gdy po podjęciu decyzji przez lekarza, pielęgniarka zauważyła, iż pojawiły się nowe okoliczności, wymagające jej weryfikacji.

Po drugie, gdy udzielenie świadczenia byłoby niezgodne z jej sumieniem lub z zakresem posiadanych kwalifikacji. Wówczas pielęgniarka zobowiązana jest niezwłocznie podać przyczynę odmowy na piśmie przełożonemu lub osobie zlecającej. W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, iż okoliczności powyższe nie uprawniają pielęgniarki do odmowy, w sytuacji, w której odmowa ta stworzyłaby niebezpieczeństwo utraty życia, lub poważnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta.

Po trzecie, pomimo iż ustawa nie przewiduje takiej ewentualności, rozsądek nakazuje dopuścić sytuację, w której pielęgniarka nie realizuje zlecenia lekarskiego z przyczyn natury innej niż medyczne, o ile zwłoka nie doprowadzi do stanu nagłego zagrożenia zdrowotnego. Mowa tu np. o agresywnie zachowującym się pacjencie. 

Po czwarte wreszcie, chociaż także tutaj ustawa nie wskazuje tego wprost, należy dopuścić możliwość powstrzymania się przez pielęgniarkę od świadczenia medycznego, w sytuacji, gdy jest ona przekonana, iż lekarz się pomylił i podjął decyzję zagrażającą pacjentowi lub narażającą go na realne niebezpieczeństwo poważnego uszczerbku na zdrowi lub utraty życia.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, z późniejszymi zmianami;
2. Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, z późniejszymi zmianami;
3. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, z późniejszymi zmianami;
4. „Prawo medyczne dla pielęgniarek” Dorota Karkowska, wyd. 2 Warszawa 2020 r.