Najczęstsze objawy chorobowe u dzieci: kaszel i katar – rola pielęgniarki w opiece i edukacji

Wróć do listy Data:
mgr Magdalena Sawicka

Objawy infekcji górnych dróg oddechowych, takie jak kaszel i katar, są jednymi z najczęstszych przyczyn wizyt dzieci w poradniach POZ oraz kontaktów rodziców z pielęgniarką czy położną. W populacji dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym mogą występować nawet kilkanaście razy w roku, co często budzi niepokój opiekunów, mimo że w większości przypadków mają łagodny przebieg i ustępują samoistnie. W wieku przedszkolnym i szkolnym są one wręcz normą – dzieci chorują często, ponieważ ich układ odpornościowy dopiero się kształtuje, a kontakt z rówieśnikami sprzyja szerzeniu się wirusów.

Dla pielęgniarek pracujących w podstawowej opiece zdrowotnej, szkołach, poradniach dziecięcych czy na oddziałach pediatrycznych, istotna jest umiejętność oceny charakteru objawów, różnicowania możliwych przyczyn oraz podejmowania działań edukacyjnych, które ograniczą niepotrzebne interwencje medyczne i stosowanie antybiotyków.

W przebiegu wirusowych infekcji górnych dróg oddechowych – które są najczęstszą przyczyną zachorowań u dzieci – dominują łagodne, samoograniczające się objawy. W 90% przypadków przyczyną infekcji dróg oddechowych są wirusy, wywoływane najczęściej przez: rhinowirusy, adenowirusy, koronawirusy sezonowe, wirusy paragrypy, wirus RSV oraz wirusy grypy.  Do ważnych patogenów infekcji dróg oddechowych należą też bakterie. Bardzo rzadko są one pierwotną przyczyną zakażenia, ale częściej występują jako patogen nadkażający, czyli powikłanie wcześniejszej infekcji wirusowej. Bakterie najczęściej powodujące infekcje dróg oddechowych to pneumokok, pałeczka hemofilna, mykoplazma oraz chlamydia.

Ze względu na różnorodność patogenów i zmienność odpowiedzi immunologicznej dzieci, przebieg kliniczny może być zróżnicowany, ale najczęściej obserwuje się następujące objawy: 

  • wodnisty katar, 
  • umiarkowany kaszel (suchy lub wilgotny), 
  • niewielka gorączka, 
  • ogólne osłabienie.

Katar (nieżyt nosa)

Katar (nieżyt nosa) - na początku infekcji wydzielina z nosa jest wodnista, przezroczysta lub lekko mętna, a jej obecność jest efektem reakcji zapalnej błony śluzowej. W ciągu kilku dni wydzielina może zgęstnieć i przybrać kolor żółtawy lub zielonkawy, co nie świadczy jednoznacznie o nadkażeniu bakteryjnym, lecz o fizjologicznym przebiegu infekcji wirusowej. Katar może powodować trudności w karmieniu u niemowląt (utrudnione oddychanie przez nos), problemy ze snem, podrażnienie skóry wokół nosa.

Uwaga praktyczna: Warto nauczyć rodziców niemowląt stosowania soli fizjologicznej w postaci kropli lub aerozolu oraz delikatnego oczyszczania nosa (np. aspirator, gruszka).

Kaszel

Kaszel - początkowo kaszel ma charakter suchy, męczący, odruchowy, związany z podrażnieniem receptorów kaszlowych przez wirusy i wydzielinę spływającą po tylnej ścianie gardła. W miarę trwania infekcji często przechodzi w kaszel wilgotny, produktywny, związany z oczyszczaniem dróg oddechowych. Kaszel może utrzymywać się nawet 2–3 tygodnie po ustąpieniu pozostałych objawów – nie świadczy to o nawrocie infekcji, lecz o przedłużonym procesie regeneracji błony śluzowej.

Uwaga praktyczna: Warto zachęcać rodziców do stosowania metod niefarmakologicznych: nawilżanie powietrza, podnoszenie głowy dziecka w czasie snu, ciepłe płyny, inhalacje z soli fizjologicznej. Warto zwrócić uwagę rodzicom na monitorowanie charakteru kaszlu – nagła zmiana na kaszel napadowy, świszczący lub przewlekły powinna budzić czujność. W wywiadzie warto zwrócić uwagę na cykliczność infekcji – jeśli dziecko choruje często, ale infekcje są krótkotrwałe i mają podobny przebieg, zazwyczaj nie jest to powód do niepokoju. Jeśli w czasie infekcji dziecka w rodzinie występują osoby chore, może to potwierdzić zakażenie wirusowe.

Gorączka

Gorączka - w infekcjach wirusowych gorączka zwykle pojawia się na początku choroby, ma umiarkowany charakter (do 38,5°C) i trwa 1–2 dni. Gorączka bywa jedynym objawem na początku zakażenia, zanim rozwiną się objawy ze strony dróg oddechowych.

Uwaga praktyczna: Warto wyjaśnić rodzicom dziecka, że gorączka jest mechanizmem obronnym organizmu i nie zawsze wymaga natychmiastowego obniżania. Wskazane jest podawanie leków przeciwgorączkowych (paracetamol, ibuprofen) w zależności od stanu dziecka, a nie tylko liczby na termometrze. W rozmowie warto przypominać o odpowiednim nawodnieniu i lekkostrawnej diecie w okresie gorączki.

Objawy ogólne

Objawy ogólne: osłabienie, apatia, ból gardła, ból głowy - dzieci w czasie infekcji mogą być mniej aktywne, apatyczne, marudne, co jest naturalną reakcją organizmu na infekcję. U starszych dzieci mogą występować ból gardła, pieczenie przy przełykaniu, lekkie zaczerwienienie gardła. Także ból głowy związany z gorączką lub uciskiem zatok (szczególnie u starszych dzieci) to częsty objaw infekcji. W niektórych sytuacjach można odróżnić ból gardła wirusowego (rozlane zaczerwienienie) od bakteryjnego (silny ból, gorączka, powiększone węzły chłonne, obecność nalotów na migdałkach).

Uwaga praktyczna: Warto podpowiedzieć rodzicom, aby nie zmuszali chorego dziecka do jedzenia – ważniejsze jest nawadnianie i odpoczynek. Natomiast, jeśli dziecko jest coraz bardziej apatyczne, nie reaguje na bodźce, odmawia przyjmowania płynów – to objaw alarmowy. U większości dzieci wystarcza leczenie objawowe. W przypadku podejrzenia etiologii bakteryjnej, zazwyczaj po wykonaniu testów – do leczenia włącza się antybiotyki.

Kiedy objawy powinny wzbudzić niepokój – objawy alarmowe wymagające konsultacji lekarskiej

Choć wiele infekcji można bezpiecznie obserwować w domu, niektóre objawy wymagają szybkiej oceny przez lekarza. Nie każdy kaszel czy katar można traktować jako nieszkodliwy. Pielęgniarka powinna potrafić rozpoznać tzw. czerwone flagi, czyli objawy sugerujące konieczność szybkiej oceny lekarskiej:

  • długotrwały kaszel (powyżej 3 tygodni) – może sugerować przewlekłe zapalenie oskrzeli, astmę, krztusiec lub refluks żołądkowo-przełykowy
  • świszczący oddech lub duszność – wymaga wykluczenia zapalenia oskrzeli, astmy, alergii lub infekcji dolnych dróg oddechowych
  • kaszel napadowy, suchy, pogarszający się nocą – może sugerować astmę lub krztusiec
  • zaburzenia oddychania: przyspieszony oddech, wciąganie przestrzeni międzyżebrowych, sinica, prężenie ciała – wymagają pilnej interwencji
  • trudności w karmieniu u niemowląt – mogą wskazywać na infekcję dolnych dróg oddechowych
  • wysoka lub przedłużająca się gorączka (> 3 dni, > 39°C) bez poprawy – wskazuje na konieczność diagnostyki
  • obecność krwi w plwocinie, znaczny ból głowy, wymioty, sztywność karku – sugerują poważniejsze zakażenie (np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych).

Kontakt z rodzicem lub opiekunem

W codziennej praktyce pielęgniarki i położne mają możliwość bezpośredniego kontaktu z rodzinami. Warto wykorzystać te spotkania do:

  • wyjaśniania, czym różni się infekcja wirusowa od bakteryjnej
  • przypominania, że większość przeziębień nie wymaga antybiotykoterapii - wielu rodziców nadal oczekuje „leczenia” infekcji wirusowych za pomocą antybiotyków, nie rozumiejąc, że: antybiotyki nie działają na wirusy, ich nadużywanie prowadzi do antybiotykoodporności i osłabienia mikroflory jelitowej. 
  • pokazywania, jak obserwować dziecko i kiedy zgłosić się do lekarza
  • promowania właściwej higieny (mycie rąk, zasłanianie ust przy kaszlu, wietrzenie pomieszczeń, nawadnianie)
  • informowania o roli szczepień w profilaktyce zakażeń

Podsumowanie

Podsumowując oto kilka praktycznych wskazówek pielęgnacyjnych, które warto przekazać rodzicom:

  • nawodnienie – zachęcaj dziecko do picia wody, herbatek, zup – nawodnienie pomaga w rozrzedzeniu wydzieliny
  • nawilżanie powietrza i nosa – polecaj stosowanie soli fizjologicznej, nawilżaczy, unikanie przegrzewania pomieszczeń
  • odpoczynek i sen – organizm dziecka szybciej się regeneruje
  • unikanie ekspozycji na dym tytoniowy – nawet bierne palenie nasila objawy
  • obserwacja – notowanie temperatury, zachowania dziecka, wyglądu wydzieliny z nosa.

Kaszel i katar u dzieci to najczęściej łagodne objawy infekcji wirusowej, które można leczyć objawowo w domu.  Zadaniem pielęgniarki jest nie tylko rozpoznanie sytuacji wymagającej interwencji lekarskiej, ale przede wszystkim wsparcie rodziny poprzez edukację, rozwiewanie mitów dotyczących leczenia infekcji oraz promowanie bezpiecznych i skutecznych metod domowej opieki.



Źródła:

  1. Marczak H. Infekcje górnych dróg oddechowych u dzieci. Forum Pediatrii Praktycznej 2025. https://forumpediatrii.pl/artykul/infekcje-gornych-drog-oddechowych-u-dzieci  dostęp: 16.05.2025.
  2. Wieczorek-Stawińska W. Kaszel u dziecka – rodzaje, przyczyny, jak pomóc dziecku? Medycyna Praktyczna 2024. https://www.mp.pl/pacjent/objawy/75933,kaszel-u-dziecka-rodzaje-przyczyny-jak-pomoc-dziecku dostęp: 16.05.2025
  3. Lange J.  Marczak H. Infekcje dróg oddechowych u dzieci. Medycyna Praktyczna 2016. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/ukladoddechowy/137909,infekcje-drog-oddechowych-u-dzieci dostęp: 17.05.2025



Wróć do listy Przejdź dalej