Najczęstsze objawy chorobowe u dzieci – wysypki

Klasyfikacja wysypek – podstawy rozpoznania

Wysypki skórne u dzieci mogą mieć zróżnicowaną etiologię, dlatego ważne jest ich zdiagnozowanie. Klasyfikacja wysypek opiera się przede wszystkim na analizie cech morfologicznych, dynamiki zmian skórnych, lokalizacji, objawów towarzyszących oraz kontekstu klinicznego (wiek dziecka, czas wystąpienia, wczesne objawy). W codziennej praktyce pielęgniarskiej należy rozróżniać następujące podstawowe typy wykwitów skórnych:

• plamki to niewyczuwalne palpacyjnie zmiany zabarwienia skóry, które nie wystają ponad jej powierzchnię. Występują np. w odrze lub różyczce
• grudki to wykwity wyniosłe ponad powierzchnię skóry, dobrze odgraniczone, np. w rumieniu zakaźnym 
• pęcherzyki to drobne zmiany zawierające przezroczysty płyn surowiczy, często obserwowane w przebiegu ospy wietrznej
• krostki to wykwity pęcherzykowe zawierające treść ropną, typowe dla liszajca zakaźnego lub wtórnych nadkażeń skóry
• wykwity rumieniowe to ogniska zaczerwienienia skóry, często o charakterze rozlanym, mogą towarzyszyć np. płonicy, chorobie Kawasaki, toczniowi rumieniowatemu układowemu (SLE).

Ważne parametry oceny wysypki obejmują:

• kolor – od różowego po sinoczerwony, może wskazywać na mechanizm zapalny, infekcyjny, alergiczny lub naczyniowy.
• rozmieszczenie – lokalne (np. dłonie, stopy) vs. uogólnione; symetryczne vs. asymetryczne. 
• układ – linijny, girlandowaty, obrączkowaty, zlewający się 
• dynamika zmian – jednoczasowość vs. różne stadia rozwoju (np. w ospie). Szybkie rozszerzanie się wysypki z gorączką może wskazywać na ciężki przebieg choroby lub reakcję nadwrażliwości.
• objawy towarzyszące – gorączka, świąd, złuszczanie naskórka, obrzęk, bolesność, zmiana zachowania dziecka (apatia, drażliwość), wymioty, bóle stawowe, powiększenie węzłów chłonnych – które mają duże znaczenie w kontekście diagnostyki różnicowej.
• reakcja na dotyk i ucisk – np. wysypki nie blednące pod naciskiem mogą sugerować etiologię naczyniową (np. posocznicę meningokokową, małopłytkowość) i wymagają natychmiastowej interwencji lekarskiej.

Wysypki wirusowe

Wysypki o etiologii wirusowej należą do najczęstszych przyczyn objawów skórnych u dzieci, szczególnie w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Często towarzyszą im niespecyficzne objawy, takie jak gorączka, złe samopoczucie, bóle mięśni i głowy, brak apetytu czy niepokój dziecka. Charakterystyczną cechą wielu wysypek wirusowych jest ich samoograniczający się przebieg oraz brak konieczności leczenia przyczynowego – kluczowe znaczenie ma wówczas opieka objawowa i monitorowanie stanu ogólnego dziecka. Przykładem wysypek tego typu mogą być:

• ospa wietrzna (varicella) – choroba wywoływana przez wirusa ospy wietrznej i półpaśca (VZV). Typowy obraz kliniczny obejmuje wykwity grudkowo-pęcherzykowe na rumieniowym podłożu, lokalizujące się głównie na tułowiu, twarzy i owłosionej skórze głowy. Charakterystyczne są różne stadia rozwoju zmian skórnych (grudka, pęcherzyk, krosta, strup) obecne jednoczasowo. Wysypka pojawia się rzutami przez kilka dni. Towarzyszy jej intensywny świąd, który może prowadzić do wtórnych nadkażeń bakteryjnych. Zakaźność rozpoczyna się już 1–2 dni przed wystąpieniem wysypki i trwa do czasu przyschnięcia wszystkich wykwitów. Ważna, aby w edukacji rodziny pielęgniarka czy położna zwróciła uwagę na kwestie zasad izolacji oraz higieny skóry dziecka.
• rumień zakaźny – wywoływany przez parwowirusa B19. Choroba ma trzy fazy: początkową z niespecyficznymi objawami grypopodobnymi, fazę wysypkową (najczęściej bez gorączki), a następnie fazę nawracających wysypek prowokowanych m.in. wysiłkiem fizycznym czy stresem. Wysypka przyjmuje postać rumieniową, początkowo intensywnie zaczerwienioną na policzkach („policzki po uderzeniu dłonią”), a w kolejnych dniach obejmuje kończyny górne i dolne. Ważna uwaga kliniczna: parwowirus B19 może powodować ciężką niedokrwistość u dzieci z niedoborami odporności oraz stanowi zagrożenie dla kobiet ciężarnych.
• różyczka (rubella) – choroba wywoływana przez wirusa różyczki (togawirus). Wysypka ma charakter drobnoplamisty, różowy, najpierw na twarzy, a następnie uogólnia się na tułów i kończyny. Zmiany skórne są nietrwałe – ustępują po 2–3 dniach. Cechą wyróżniającą jest powiększenie węzłów chłonnych – szczególnie karkowych, zausznych i potylicznych – jeszcze przed wystąpieniem wysypki. Pielęgniarka powinna pamiętać o konieczności zgłoszenia przypadków różyczki ze względu na jej potencjalne zagrożenie dla kobiet w ciąży (ryzyko różyczki wrodzonej).
• odra (morbilli) – ciężka wirusowa choroba zakaźna wywoływana przez wirusa z grupy paramyksowirusów. Wysypka pojawia się po około 3–5 dniach od początku objawów: wysokiej gorączki, kaszlu, nieżytu nosa, zapalenia spojówek. Wczesnym objawem są plamki Koplika – białe naloty na błonie śluzowej policzków. Wysypka zaczyna się za uszami, przechodzi na twarz, tułów i kończyny, ma charakter zlewny, plamisto-grudkowy. Występuje w porządku topograficznym i zanika w tej samej kolejności. Ze względu na ryzyko powikłań (zapalenie płuc, zapalenie mózgu), dzieci z podejrzeniem odry powinny być pilnie konsultowane. W opiece pielęgniarskiej kluczowe jest monitorowanie stanu ogólnego, nawodnienia oraz prowadzenie działań edukacyjnych w zakresie szczepień ochronnych.

Wysypki bakteryjne

Wysypki o etiologii bakteryjnej są mniej powszechne niż wirusowe, ale często wiążą się z cięższym przebiegiem klinicznym, wysoką gorączką i ogólnym pogorszeniem stanu dziecka. Wymagają szybkiego różnicowania i włączenia antybiotykoterapii według zaleceń lekarskich. Pielęgniarka pełni tu kluczową rolę w obserwacji stanu pacjenta, ocenie wysypki oraz monitorowaniu działań niepożądanych leczenia. Przykładem wysypek tego typu mogą być:

• płonica (szkarlatyna) – choroba wywoływana przez toksynotwórcze szczepy paciorkowców β-hemolizujących grupy A (Streptococcus pyogenes). Wysypka pojawia się zwykle 12–48 godzin po wystąpieniu gorączki i bólu gardła. Ma charakter drobnoplamisty, o szorstkiej powierzchni („papier ścierny”), lokalizuje się początkowo w okolicach pachwin, szyi i dołów pachowych, a następnie rozszerza się na całe ciało. Twarz dziecka bywa rumiana z bladością wokół ust (tzw. trójkąt Fiłatowa). Charakterystycznym objawem jest „malinowy język” – język najpierw obłożony białym nalotem, potem intensywnie czerwony z widocznymi brodawkami. Po 7–10 dniach następuje złuszczanie naskórka, szczególnie dłoni i stóp. W opiece pielęgniarskiej ważna jest obserwacja odpowiedzi na antybiotykoterapię, monitorowanie parametrów życiowych i edukacja rodziców w zakresie zakaźności i nawodnienia.
• liszajec zakaźny – powierzchowna infekcja skóry wywoływana przez gronkowce (S. aureus) lub paciorkowce (S. pyogenes). Początkowo występują pęcherzyki lub krostki, które pękają, tworząc charakterystyczne miodowożółte strupy. Zmiany lokalizują się najczęściej wokół ust, nosa i na kończynach, ale mogą szerzyć się przez autoinokulację lub kontakt z zakażonymi powierzchniami. Zakażenie jest bardzo zaraźliwe, szczególnie w żłobkach i przedszkolach. W przypadku wystąpienia tego schorzenia pielęgniarka powinna wdrożyć działania edukacyjne w zakresie higieny, unikania drapania i rozprzestrzeniania zmian, a także monitorować skuteczność leczenia miejscowego lub ogólnego.

Wysypki alergiczne i kontaktowe

Wysypki o podłożu alergicznym lub wynikające z kontaktu z substancją drażniącą mają zróżnicowany obraz kliniczny i najczęściej nie są związane z gorączką. Kluczowe znaczenie ma dokładny wywiad środowiskowy i obserwacja czasu pojawienia się zmian względem kontaktu z potencjalnym alergenem. Przykładem wysypek tego typu mogą być:

• pokrzywka (urticaria) – ostra lub przewlekła reakcja alergiczna skóry manifestująca się jako bąble pokrzywkowe – dobrze odgraniczone, uniesione, intensywnie swędzące zmiany o porcelanowym środku i zaczerwienionej obwódce. Mogą pojawiać się w dowolnym miejscu na ciele i szybko zanikać, pozostawiając skórę niezmienioną. Wywołana najczęściej przez alergeny pokarmowe, leki, jady owadów, infekcje wirusowe lub czynniki fizyczne (zimno, ciepło, ucisk). W przypadku uogólnionej reakcji alergicznej należy ocenić obecność objawów alarmowych (obrzęk naczynioruchowy, trudności w oddychaniu) i pilnie wezwać lekarza. Rola pielęgniarki obejmuje także wsparcie emocjonalne i edukację rodziny w zakresie unikania alergenów i stosowania leków przeciwhistaminowych.
• wyprysk kontaktowy – stan zapalny skóry powstały w wyniku bezpośredniego kontaktu z czynnikiem drażniącym (wyprysk kontaktowy drażniący) lub alergenem (wyprysk kontaktowy alergiczny). Objawy obejmują zaczerwienienie, obrzęk, pęcherzyki, a następnie strupy i złuszczanie naskórka. Zmiany ograniczają się zwykle do miejsca kontaktu (np. szyja – kosmetyki; nadgarstki – zegarek; dłonie – detergenty). U dzieci często występuje po kontakcie z barwnikami odzieżowymi, plastikiem, metalami (np. nikiel). W opiece pielęgniarskiej istotne jest wsparcie w identyfikacji czynnika wywołującego i w profilaktyce nawrotów.

Wysypki o podłożu ogólnoustrojowym lub immunologicznym

Ten typ wysypek często towarzyszy chorobom o cięższym przebiegu i wymaga pogłębionej diagnostyki laboratoryjnej i obrazowej. Wczesna identyfikacja objawów i przekierowanie dziecka do opieki specjalistycznej może zapobiec poważnym powikłaniom. Przykładem wysypki tego typu może być:

• choroba Kawasaki – ostra, układowa choroba zapalna naczyń, występująca głównie u dzieci poniżej 5. roku życia. Objawy obejmują wysoką gorączkę utrzymującą się >5 dni, polimorficzną wysypkę (grudkowo-plamistą), zapalenie spojówek bez ropnej wydzieliny, obrzęki i rumień dłoni oraz stóp, „malinowy język”, popękane, czerwone wargi. Charakterystyczne jest powiększenie węzłów chłonnych szyjnych (jednostronne). Nieleczona choroba może prowadzić do tętniaków naczyń wieńcowych i zawału serca u dzieci. Wymaga pilnej diagnostyki kardiologicznej i hospitalizacji. 

Pielęgniarki i położne, zwłaszcza w podstawowej opiece zdrowotnej, odgrywają istotną rolę w procesie wczesnego rozpoznania i monitorowania przebiegu chorób przebiegających z wysypką. Ich zadania wykraczają poza samą obserwację zmian skórnych – obejmują również szeroko pojętą edukację zdrowotną, wsparcie emocjonalne rodziny oraz koordynację dalszego postępowania diagnostycznego i terapeutycznego:

• ocena wysypki i objawów towarzyszących – obejmuje nie tylko analizę morfologii i lokalizacji zmian skórnych, ale także ocenę ich dynamiki (czy zmiany się rozprzestrzeniają, zmieniają wygląd, tworzą nowe ogniska) oraz współwystępujących objawów ogólnych: gorączki, świądu, bólu, rozdrażnienia, zmniejszonej aktywności, zaburzeń snu, utraty apetytu. Warto, aby w trakcie wywiadu i badania fizykalnego pielęgniarka oceniła też ewentualne objawy alarmowe, takie jak wysypki nieblednące pod uciskiem, zmiana stanu świadomości, odwodnienie.
• wczesne różnicowanie przyczyn wysypki i kierowanie do lekarza – na podstawie zebranego wywiadu, obserwacji objawów oraz znajomości charakterystycznych cech wysypek (np. lokalizacji, obecności świądu, kolejności występowania zmian), pielęgniarka powinna wstępnie zróżnicować wysypkę wirusową, bakteryjną, alergiczną lub o podłożu ogólnoustrojowym. W razie wątpliwości lub obecności objawów ostrzegawczych (gorączka > 39°C, apatia, trudności w oddychaniu, wybroczyny), dziecko powinno zostać niezwłocznie skierowane do konsultacji lekarskiej.
• edukacja rodziców/opiekunów – kluczowy element pracy pielęgniarskiej. Obejmuje przekazywanie informacji o:
  • zasadach pielęgnacji skóry dziecka (stosowanie emolientów, kąpiele z dodatkiem nadmanganianu potasu lub płatków owsianych, unikanie drażniących kosmetyków),
  • łagodzeniu świądu (preparaty miejscowe przeciwhistaminowe, chłodzące),
  • zapobieganiu drapaniu i wtórnym nadkażeniom (obcięcie paznokci, zakładanie rękawiczek nocnych),
  • zasadach higieny domowej w przypadku chorób zakaźnych (izolacja, pranie pościeli, wietrzenie pomieszczeń),
  • konieczności szczepień ochronnych oraz unikania kontaktu z kobietami w ciąży (np. w przypadku różyczki, rumienia zakaźnego).
• monitorowanie nawodnienia, stanu ogólnego i odczynu miejscowego skóry – dzieci z gorączką i uogólnionymi wysypkami są szczególnie narażone na odwodnienie. Ważne, aby pielęgniarka zwracała uwagę na ilość przyjmowanych płynów, ocenę błon śluzowych, ilość oddawanego moczu, stan skóry. Konieczne jest także monitorowanie miejscowych odczynów zapalnych: nasilenie zaczerwienienia, obrzęku, obecność sączenia czy nadkażenia bakteryjnego zmian skórnych.
• dokumentowanie obserwacji i interwencji pielęgniarskich – zgodnie z obowiązującymi standardami dokumentacja powinna zawierać: datę i godzinę obserwacji, dokładny opis zmian skórnych, ocenę stanu ogólnego dziecka, wykonane czynności pielęgnacyjne, zastosowane środki oraz odpowiedź na interwencję. Staranna dokumentacja umożliwia ciągłość opieki i stanowi podstawę dalszego postępowania diagnostyczno-terapeutycznego przez lekarza.

Źródła:

1. Jenerowicz D. Polańska A. Objawy skórne u dzieci: plamki, krosty, bąble. Medycyna Praktyczna 2017. https://www.mp.pl/pacjent/objawy/61472,objawy-skorne-u-dzieci-plamki-krosty-bable  dostęp: 20.07.2025. 
2. Leszczyńska-Pilich M. Nidzińska K. Rustecka A. Kalicki B. Wykwity skórne i zakaźne choroby wysypkowe u dzieci w praktyce lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Pediatria i Medycyna Rodzinna 2022, 18 (4), p. 313–328. https://pimr.pl/assets/pdf/artykuly/313-328-paediatrics-family-medicine-4-2022-leszczynska-pl.pdf dostęp: 20.07.2025.
3. Służewski W. Figlerowicz M. Mazur-Mielewska K. Mania A. Kemnitz P. Myszkowska-Torz A. Choroby przebiegające z wysypką u dzieci – diagnostyka różnicowa. Standardy Medyczne. Pediatria 2018 t.15, str 812-818. https://www.standardy.pl/artykuly/id/1457 dostęp: 20.07.2025.