Zmiany w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego – najważniejsze założenia projektu

Jednym z kluczowych celów nowelizacji jest zmiana języka, tak aby był zgodny z aktualną wiedzą medyczną i szacunkiem wobec osób z zaburzeniami psychicznymi. Ustawodawca uznał, że dotychczasowe pojęcia, takie jak osoba chora psychicznie czy osoba upośledzona umysłowo, utrwalały stereotypy i nie oddawały rzeczywistego spektrum zaburzeń psychicznych. Nowa terminologia ma charakter bardziej neutralny i diagnostyczny, nawiązując do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11) oraz języka używanego w psychiatrii klinicznej. Zmieniono m.in.:

• osoba chora psychicznie na: osoba z zaburzeniami psychotycznymi (uwzględnienie współczesnej nomenklatury medycznej)
• osoba upośledzona umysłowo na: osoba z niepełnosprawnością intelektualną (zgodnie z Konwencją ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami)
• osoba wykazująca inne zakłócenia czynności psychicznych na: osoba wykazująca inne zaburzenia czynności psychicznych wymagające świadczeń zdrowotnych lub wsparcia społecznego

Wprowadzenie tych zmian ma znaczenie nie tylko symboliczne, ale i praktyczne, ułatwi jednolite stosowanie przepisów przez sądy, personel medyczny oraz instytucje pomocy społecznej. Jednocześnie wspiera proces destygmatyzacji i budowania społecznego zrozumienia dla zdrowia psychicznego.

Zmiany zakładają dostosowanie przepisów do systemu e-skierowań, co jest elementem szerszego procesu cyfryzacji dokumentacji medycznej. Skierowanie będzie mogło być wystawiane w formie elektronicznej, co ułatwi obieg informacji między placówkami i ograniczy liczbę błędów formalnych. Jednocześnie ustawodawca przewidział 12 miesięczny okres przejściowy – dotychczasowy papierowy wzór skierowania będzie mógł być stosowany do czasu pełnego wdrożenia nowych rozwiązań. 

Projekt szczegółowo porządkuje przepisy dotyczące stosowania przymusu bezpośredniego, w tym:

• doprecyzowuje obowiązki informacyjne wobec lekarzy upoważnionych przez marszałka województwa,
• określa trzydniowe terminy oceny zasadności i prawidłowości zastosowania przymusu,
• wprowadza monitoring pomieszczeń, w których stosuje się unieruchomienie lub izolację,
• rozszerza możliwość podejmowania decyzji o przedłużeniu przymusu na lekarzy innych specjalności (nie tylko psychiatrów) - rozwiązanie to jest szczególnie ważne dla szpitali wielospecjalistycznych.

Zmiany mają duże znaczenie praktyczne dla zespołów pielęgniarskich, które w codziennej pracy pełnią kluczową rolę w obserwacji pacjentów, ocenie ich bezpieczeństwa oraz dokumentowaniu przebiegu interwencji. Ustawa precyzuje, że pielęgniarka może – w sytuacjach nagłych – zainicjować zastosowanie przymusu bezpośredniego (np. w formie unieruchomienia lub izolacji), jeśli nie jest możliwe natychmiastowe uzyskanie decyzji lekarza. W takim przypadku pielęgniarka musi niezwłocznie poinformować lekarza i prowadzić nadzór nad prawidłowym wykonaniem czynności do momentu przejęcia decyzji przez lekarza.

Wprowadzono też obowiązek stałej kontroli stanu pacjenta przez pielęgniarkę co 15 minut, w tym podczas snu oraz prowadzenia szczegółowej dokumentacji dotyczącej każdej interwencji. Dokumentacja ma obejmować czas rozpoczęcia i zakończenia przymusu, zastosowane środki, reakcję pacjenta, monitorowanie parametrów życiowych oraz obserwacje dotyczące bezpieczeństwa. Projekt ustawy dopuszcza prowadzenie tej dokumentacji w formie elektronicznej, co ma ułatwić raportowanie i umożliwić natychmiastowy nadzór nad przebiegiem interwencji przez personel kierowniczy. Dla pielęgniarek zmiana ta oznacza większą odpowiedzialność zawodową, ale też wyraźne umocowanie prawne ich roli w procesie zapewniania bezpieczeństwa pacjentowi i personelowi.

Nowelizacja odpowiada na wnioski NIK, która wskazywała na brak podstaw prawnych do przeszukiwania pacjentów w szpitalach psychiatrycznych. Wprowadzono więc:

• kontrolę osobistą – w sytuacjach uzasadnionych względami bezpieczeństwa,
• kontrolę pobieżną – w przypadkach koniecznych dla zapewnienia leczenia lub odebrania przedmiotów niedozwolonych.

Wprowadzono obowiązek dokumentowania każdej kontroli w specjalnym protokole, z opisem czynności, uzasadnieniem i podpisami osób uczestniczących.

W projektowanych przepisach ustawodawca szerzej uregulował kwestie przyjęć bez zgody i procedur sądowych, koncentrując się na ochronie praw pacjenta oraz usprawnieniu procesu decyzyjnego. Zgodę na przyjęcie małoletniego lub osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ma wydawać sąd opiekuńczy, zwłaszcza w przypadkach, gdy rodzice lub opiekunowie prawni pozostają w konflikcie co do decyzji o hospitalizacji. Wprowadzono także rozwiązanie, które pozwala lekarzowi przyjąć pacjenta w trybie nagłym – bez wcześniejszej decyzji sądu – pod warunkiem, że decyzja ta zostanie niezwłocznie zweryfikowana przez sąd opiekuńczy po konsultacji lekarskiej lub psychologicznej.

Projekt doprecyzowuje też zasady informowania sądu o przyjęciu pacjenta bez zgody, wskazując jednoznacznie, że obowiązek ten spoczywa na lekarzu kierującym oddziałem. Nowe przepisy porządkują również kwestię miejsca przeprowadzania rozpraw sądowych - co do zasady mają się one odbywać w szpitalach psychiatrycznych, aby umożliwić bezpośredni kontakt sędziego z pacjentem i lepsze zrozumienie jego stanu. Odstępstwa od tej zasady będą możliwe jedynie w szczególnie uzasadnionych sytuacjach, np. z powodów organizacyjnych lub bezpieczeństwa. Takie rozwiązanie ma na celu zwiększenie transparentności postępowań i zapewnienie, że decyzje o pozbawieniu wolności w trybie psychiatrycznym będą podejmowane z poszanowaniem praw człowieka i w warunkach sprzyjających obiektywnej ocenie stanu zdrowia osoby przyjętej bez zgody.

Rozszerzono katalog osób, wobec których możliwe jest zwolnienie z tajemnicy zawodowej. Poza lekarzami obejmuje on także pielęgniarki, psychoterapeutów czy psychologów szkolnych. Nowelizacja dopuszcza też przekazywanie informacji między jednostkami pomocy społecznej a szpitalami psychiatrycznymi – w zakresie niezbędnym dla procesu leczenia.

Wejście w życie proponowanych w projekcie ustawy zmian jest planowane na 1 stycznia 2026 roku. 

Źródło:

Projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego oraz niektórych innych ustaw - https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12402903/katalog/13162319#13162319 dostęp: 28.10.2025