Nie tylko cynk i selen. Zestaw pierwiastków, które warto kontrolować

Cynk - pierwiastek ważny, ale w nadmiarze groźny

U kobiet po 60. roku życia stężenie cynku przekraczające 6 tys. μg/l wiąże się z istotnym wzrostem ryzyka zachorowania na nowotwory - nawet 70-krotnym. Co istotne, problem ten nie należy do rzadkości: niemal 70 proc. kobiet w tej grupie wiekowej ma zbyt wysokie stężenie cynku. Głównym źródłem nadmiaru tego pierwiastka jest dieta. Cynk występuje w dużych ilościach m.in. w czerwonym mięsie (wołowina, wieprzowina), drobiu oraz produktach zbożowych. Również ponad połowa mężczyzn powyżej 60. roku ż ma za wysokie stężenie cynku, a to wiąże się z 10-krotnym zwiększeniem ryzyka rozwoju nowotworu.

Selen - równowaga ma znaczenie

Optymalne stężenie selenu w surowicy krwi mieści się w zakresie 92-108 µg/l. Zarówno niedobór, jak i nadmiar tego pierwiastka może znacząco zwiększyć ryzyko rozwoju nowotworów, co czyni go jednym z najbardziej istotnych minerałów w kontekście profilaktyki onkologicznej. Przekroczenie górnej granicy normy stężenia selenu we krwi może aż 60-krotnie zwiększać ryzyko rozwoju nowotworów – z wyjątkiem raka piersi, w przypadku którego ryzyko rośnie trzykrotnie. Z kolei niedobór selenu również stanowi poważne zagrożenie. Zbyt niskie stężenie tego pierwiastka może wiązać się z nawet 40-krotnym wzrostem ryzyka rozwoju choroby nowotworowej. Około 40 proc. osób w Polsce ma za niskie stężenie selenu, a 30 proc. za wysokie.

Miedź - niezbędna, ale potencjalnie szkodliwa

Miedź to pierwiastek śladowy, który odgrywa istotną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Uczestniczy m.in. w tworzeniu enzymów, wspiera syntezę kolagenu, odpowiada za działanie układu odpornościowego i nerwowego, a także bierze udział w ochronie przed stresem oksydacyjnym.

Jednak nadmiar miedzi może działać toksycznie. Jej wysokie stężenie przyczynia się do rozwoju chorób przewlekłych oraz nowotworów. Podwyższone stężenie miedzi we krwi obserwuje się u pacjentów z:

• rakiem jelita grubego,
• rakiem piersi,
• rakiem wątroby,
• rakiem płuc,
• rakiem jajnika.

Metale ciężkie - zagrożenie, które narasta z czasem

Monitorowanie stężenia metali ciężkich, takich jak arsen, kadm i ołów, jest niezwykle ważne dla zachowania zdrowia. Te toksyczne pierwiastki mogą przedostawać się do organizmu na różne sposoby, głównie poprzez spożywanie skażonej żywności i wody, a także wdychanie zanieczyszczonego powietrza zawierającego cząsteczki metali lub ich lotnych związków.

Choć codzienne dawki mogą wydawać się niewielkie, problem polega na tym, że organizm ma ograniczoną zdolność ich usuwania. W efekcie metale te gromadzą się stopniowo w tkankach, a ich obecność może przez długi czas nie dawać żadnych objawów.

Skutki ujawniają się często po wielu latach ekspozycji i mogą obejmować uszkodzenia komórek, zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego oraz wzrost ryzyka chorób nowotworowych. Ze względu na ich trwałość i zdolność do akumulacji nawet niewielkie dawki metali ciężkich mogą z czasem stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia.

Arsen - silna korelacja z ryzykiem nowotworu

Arsen to jeden z najbardziej toksycznych pierwiastków zaliczanych do substancji rakotwórczych. Jego stężenie wykazuje silną korelację z występowaniem nowotworów. Wartości przekraczające 1 µg/l istotnie zwiększają ryzyko zachorowania na raka, szczególnie u kobiet. Badania wykazują, że aż 40 proc. kobiet poniżej 40. roku życia ma podwyższone stężenie arsenu – w tej grupie ryzyko nowotworu rośnie trzykrotnie. U 15 proc. kobiet obserwuje się natomiast niedobór tego pierwiastka. Wśród kobiet po 60. roku życia 30 proc. ma stężenie arsenu powyżej normy, co również wiąże się z potrójnym wzrostem ryzyka nowotworów. 

U mężczyzn arsen wykazuje słabsze działanie toksyczne niż u kobiet, co najprawdopodobniej wiąże się z różnicami hormonalnymi, szczególnie z obecnością estrogenów, które mogą zwiększać wrażliwość kobiet na działanie tego pierwiastka. U panów stężenie ok. 1 µg/l uznawane jest za korzystne. 70 proc. mężczyzn po 60. roku życia przekracza jednak ten poziom, co zwiększa ryzyko nowotworów aż pięciokrotnie.

Arsen dostaje się do organizmu głównie: 

• drogą pokarmową przez spożycie skażonej żywności (szczególnie ryżu pochodzącego z niektórych regionów Azji, owoców morza, ryb morskich, a także zbóż uprawianych z użyciem pestycydów). Z tego powodu zaleca się spożywanie żywności pochodzącej z upraw ekologicznych;
• drogą wziewną w wyniku wdychania powietrza zanieczyszczonego cząstkami arsenu (np. w okolicach zakładów przemysłowych).

Kadm - toksyczny pierwiastek o długotrwałym działaniu

Wśród kobiet bez mutacji w genie BRCA1 zaobserwowano wyraźną zależność między stężeniem kadmu we krwi a ryzykiem zachorowania na raka piersi. Do niedawna sądzono, że to wysokie stężenie kadmu jest najbardziej niebezpieczne. Badania prof. Lubińskiego rzuciły nowe światło na ten problem – u kobiet bez mutacji BRCA1 to właśnie niedobór kadmu może stanowić istotny czynnik ryzyka. U pacjentek z bardzo niskim stężeniem kadmu ryzyko rozwoju raka piersi było aż 20-krotnie wyższe.

Kadm to metal ciężki, który wykazuje silne działanie toksyczne, szczególnie przy długotrwałym narażeniu. Jego obecność w organizmie wpływa niekorzystnie na wiele procesów biologicznych: zaburza metabolizm białek, utrudnia przyswajanie witaminy B1 oraz upośledza mineralizację kości, co prowadzi do ich osłabienia i zwiększonego ryzyka złamań. Kadm został umieszczony przez International Agency for Research on Cancer na liście związków rakotwórczych wywołujących raka płuc, nerki gruczołu krokowego i jąder oraz nowotwory układu krwionośnego. Głównym źródłem (poza narażeniem zawodowym, czyli występującym u osób, które w pracy są narażone na związki kadmu) jest pożywienie. Kadm znajduje się w: produktach zbożowych, skażonych kadmem warzywach, zwłaszcza liściastych, i owocach oraz mięsie i rybach. Badania wskazują, że w Europie zanieczyszczone kadmem są m.in. ryby i owoce morza, a także produkty takie jak czekolada i suplementy diety. Ilość kadmu pobrana z pokarmem zależy od rodzaju i stopnia skażenia pożywienia oraz nawyków żywieniowych. Innym ważnym źródłem narażenia na kadm jest palenie tytoniu. U osób intensywnie palących codzienne narażenie na kadm pochodzący z dymu tytoniowego może być wyższe niż to wynikające ze spożywanej żywności. Palenie papierosów powoduje odkładanie się kadmu w nerkach, czyli głównym narządzie, na który kadm oddziałuje toksycznie. Tania biżuteria i zabawki z tworzyw sztucznych również mogą być źródłem narażenia na kadm, szczególnie dla dzieci. Światowa Organizacja Zdrowia określiła dopuszczalne normy kadmu na: 3 µg/l w wodzie pitnej i 5 ng/m3 w powietrzu (średnia roczna).

Ołów - toksyczny pierwiastek o szerokim wpływie na zdrowie

Ołów obecny jest w niemal wszystkich narządach i tkankach. Przenika również przez barierę krew–mózg oraz łożysko, co czyni go szczególnie niebezpiecznym dla dzieci i kobiet w ciąży. Niezależnie od drogi, jaką dostaje się do organizmu – przez układ oddechowy, pokarmowy czy skórę – jego toksyczne działanie jest podobne. Ołów może akumulować się w organizmie przez lata. Początkowo gromadzi się w kościach, nerkach, wątrobie, a także mózgu i płucach. Wszystkie związki ołowiu są trujące – najczęściej obserwowaną chorobą zawodową związaną z jego ekspozycją jest ołowica – przewlekłe zatrucie ołowiem i jego solami.

U osób dorosłych podwyższone stężenie ołowiu może powodować uszkodzenia ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Ołów wpływa również negatywnie na metabolizm wapnia i funkcje rozrodcze. Może prowadzić do deformacji kości, zaburzeń hormonalnych oraz zwiększać ryzyko nowotworów – m.in. płuc, nerek, żołądka czy mózgu (glejaki). Na zatrucie ołowiem narażone są ponadto układy krwionośny i sercowo-naczyniowy, oddechowy, a także nerki i wątroba. Ołów przedostaje się do żywności m.in. z zanieczyszczonej gleby (nawozy sztuczne), wody i powietrza. Jego obecność w organizmie może także wynikać z palenia tytoniu.

Piśmiennictwo:

1. Prof. Jan Lubiński o podwójnym obliczu selenu i cynku, Rynek Zdrowia – Badania i Rozwój.
2. Pochrzęst Motyczyńska, A. (2017, 16 października). Co trzeba wiedzieć o metalach ciężkich. PAP Zdrowie.
3. Agnieszka Ociepa-Kubicka, Ewa Ociepa, „Toksyczne oddziaływanie metali ciężkich na rośliny, zwierzęta i ludzi”, W: „Inżynieria i Ochrona Środowiska”, 2012, t. 15, nr 2, s. 169-180.
4. Anna Rorbach-Dolata, Agnieszka Piwowar, Zofia Marchewka, „Ekspozycja na metale ciężkie a ryzyko raka pęcherza moczowego w Polsce i na świecie – fakty znane, ale wciąż niedoceniane. 
5. Seńczuk-Przybyłowska, M., Śmigielska, S., Woźniak, A., Przybyłowicz, A., Szyfter, W., Szyfter, K., & Florek, E. (2011). Ocena poziomu kadmu i ołowiu u pacjentów z nowotworami głowy i szyi. Przegląd Lekarski, 68(10), [strony nieznane].https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/db00e4e3-58f2-4682-adf8-d5346e0fa743/content.
6. Wiercińska, M. (2025, 6 października). Kadm – zagrożenia dla zdrowia i objawy zatrucia. Medycyna Praktyczna. Pobrane z https://www.mp.pl/pacjent/zdrowy_czlowiek/355339,kadm-zagrozenia-dla-zdrowia-i-objawy-zatrucia.

Opracowała Olga Tymanowska

Konsultacja merytoryczna lek. Anita Michnowska-Kluś, radiolog