Badania markerów nowotworowych. Jakich informacji dostarczają?

Morfologia

Morfologia krwi to jedno z podstawowych badań laboratoryjnych, które pozwala ocenić skład komórkowy krwi. Zaleca się wykonywać je przynajmniej raz w roku. Morfologia jest badaniem przesiewowym, które pomaga wykryć różne zaburzenia, jednak tylko w niektórych przypadkach pozwala określić ich przyczynę. Wyniki morfologii należy interpretować w kontekście innych nieprawidłowości stwierdzanych podczas badania podmiotowego, przedmiotowego oraz w badaniach dodatkowych.

OB

OB (odczyn Biernackiego) jest to badanie laboratoryjne polegające na pomiarze drogi opadania erytrocytów w niekrzepnącej krwi w ciągu 1 godziny obserwacji. Badanie to charakteryzuje się dużą czułością, ale niską swoistością. Podwyższone OB obserwowane jest w przebiegu wielu chorób o podłożu bakteryjnym, wirusowym czy grzybiczym, a także nowotworów. Nieprawidłowy wynik zawsze musi być interpretowany w kontekście innych nieprawidłowości stwierdzanych w badaniu podmiotowym, przedmiotowym i w badaniach dodatkowych.

CA 19-9

Antygen CA 19-9 jest markerem nowotworowym związanym głównie z chorobami przewodu pokarmowego. Za normę uznaje się jego stężenie w zakresie od 0 do 37 j./ml. Podwyższone wartości obserwuje się przede wszystkim u pacjentów z nowotworami trzustki oraz pęcherzyka żółciowego, ale także w przebiegu stanów zapalnych obejmujących przewód pokarmowy, wątrobę czy trzustkę. W chorobach zapalnych stężenie tego markera zazwyczaj nie przekracza 500 j./ml (często utrzymuje się poniżej 100 j./ml), natomiast w nowotworach trzustki może być znacznie wyższe. 

CA 125

Antygen CA 125 to marker, którego wartość graniczna wynosi 35 j./ml, choć stężenie powyżej 65 j./ml cechuje się większą wartością diagnostyczną. U kobiet po menopauzie stężenie CA 125 zwykle jest niższe. Podwyższone wartości, sięgające maksymalnie około 300 j./ml, mogą występować w czasie miesiączki, w I trymestrze ciąży, a także w stanach zapalnych wątroby, trzustki, przydatków, w przypadku marskości wątroby oraz chorób o podłożu autoimmunologicznym.

Wysoki poziom może być związany również z takimi schorzeniami jak endometrioza czy mięśniaki macicy.

Marker ten cechuje się stosunkowo wysoką czułością w diagnostyce raka jajnika, szczególnie w typach: surowiczym, endometrialnym i jasnokomórkowym. Podwyższone wartości CA 125 obserwuje się także u niektórych chorych z gruczolakorakiem płuca, piersi, trzustki oraz endometrium.

CA 15-3

Antygen CA 15-3 jest podwyższony w III trymestrze ciąży oraz w chorobach wątroby, takich jak zapalenie czy marskość. Wzrost jego stężenia obserwuje się również u kobiet z łagodnymi zmianami w piersi i jajnikach, a także u niewielkiego odsetka pacjentów z rakiem jajnika, szyjki macicy, endometrium oraz niedrobnokomórkowym rakiem płuca.

CEA

U osób zdrowych, które nie palą tytoniu, stężenie antygenu karcynoembrionalnego (CEA) zazwyczaj nie przekracza 2,5 ng/ml. U palaczy stężenie może być wyższe, choć zwykle pozostaje poniżej 5 ng/ml. W komórkach nowotworowych, szczególnie w gruczolakorakach wywodzących się z jelita grubego, trzustki, żołądka, piersi, płuca, narządów rodnych czy pęcherza moczowego, dochodzi do aktywacji genów odpowiedzialnych za produkcję CEA, co prowadzi do zwiększonej jego syntezy.

Podwyższone stężenie CEA można także stwierdzić w nowotworach nienabłonkowych, m.in. neuroblastoma, mięsaki i chłoniaki, a także w chorobach nienowotworowych, takich jak marskość lub zapalenie wątroby, przewlekłe zapalenie trzustki, choroba wrzodowa, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, a nawet w stanach fizjologicznych, takich jak ciąża.

Mimo że CEA charakteryzuje się ograniczoną czułością i swoistością diagnostyczną, co wyklucza jego zastosowanie w diagnostyce wstępnej czy badaniach przesiewowych, jest on szeroko wykorzystywany do monitorowania leczenia nowotworów oraz do wykrywaniu wznowy i przerzutów, zwłaszcza w raku jelita grubego. Wzrost stężenia CEA ma wysoką wartość predykcyjną, przekraczającą 90 proc. dla potwierdzenia progresji choroby, co czyni go jednym z najbardziej uniwersalnych markerów przerzutów nowotworowych.

Cyfra 21-1

CYFRA 21-1 to marker nowotworowy wykrywany przede wszystkim u pacjentów z niedrobnokomórkowym rakiem płuca oraz w innych nowotworach, zwłaszcza płaskonabłonkowych. Prawidłowa wartość tego markera nie przekracza 3,5 ng/ml. Obecnie CYFRA 21-1 uznawana jest za jeden z najskuteczniejszych markerów w diagnostyce i monitorowaniu przebiegu niedrobnokomórkowego raka płuca. Należy jednak zaznaczyć, że nie jest przydatna w różnicowaniu drobnokomórkowego i niedrobnokomórkowego typu nowotworu. 

Inne możliwe powody podwyższenia poziomu tego markera to nienowotworowe choroby płuc, gruźlica.

CRP

CRP (białko C-reaktywne) obok m.in. fibrynogenu, ferrytyny, prokalcytoniny, zaliczane jest do białek ostrej fazy. Są one markerami stanu zapalnego organizmu. Grupa ta obejmuje białka surowicy krwi, których wzmożona synteza następuje w wyniku odpowiedzi na toczący się proces zapalny. Stężenie prawidłowe CRP  wynosi <5mg/l.  Dynamika wzrostu stężenia CRP jest różnorodna w zależności od przyczyny oraz stanu zdrowia. Nierzadko obserwuje się gwałtowne podwyższenie stężenia CRP, a w skrajnych przypadkach może ono wzrosnąć nawet tysiąckrotnie w ciągu 24-48 godz. Wzrost ten może również wyprzedzać pojawienie się objawów klinicznych. Podwyższona wartość CRP występuje także w przebiegu nowotworów złośliwych, m.in. szpiczaka mnogiego, chłoniaka ziarniczego i innych.

S100

Białko S-100 występuje fizjologicznie w komórkach układu nerwowego, mięśniach prążkowanych, oraz w melanocytach. Badanie stężenia S-100 w surowicy jest wykorzystywane jako marker nowotworowy, szczególnie w diagnostyce i monitorowaniu czerniaka oraz niektórych nowotworów ośrodkowego układu nerwowego, takich jak glejaki. Prawidłowa wartość S-100 wynosi do 0,105 µg/l. Podwyższone stężenie białka S-100 może wskazywać na zaawansowanie choroby nowotworowej, a także być pomocne w monitorowaniu skuteczności leczenia oraz wczesnym wykrywaniu nawrotów. Wzrost wartości S-100 obserwuje się także w niektórych uszkodzeniach mózgu, takich jak urazy, udary czy procesy zapalne, co wymaga dalszej diagnostyki. Prawidłowe stężenie S-100 nie wyklucza obecności nowotworu, szczególnie w jego wczesnym stadium. Wynik powinien być interpretowany w kontekście objawów klinicznych oraz wyników innych badań.

Kompleksowa diagnostyka męskiego zdrowia

Poza wcześniej omówionymi badaniami istnieje również szereg innych badań profilaktycznych, które są zalecane dla mężczyzn. Ich regularne wykonywanie pozwala na kompleksową ocenę stanu zdrowia oraz wczesne wykrycie ewentualnych nieprawidłowości. Warto skonsultować się z lekarzem, aby dostosować zakres badań do wieku, stylu życia oraz indywidualnych czynników ryzyka. Poniżej przedstawiamy inne istotne badania, które powinien wykonać każdy mężczyzna, niezależnie od wieku.

PSA

PSA jest badaniem specyficznym dla gruczołu krokowego, jednak nie jest swoisty dla zmian nowotworowych. Według zaleceń Europejskiego Towarzystwa Urologicznego pierwsze oznaczenie stężenia PSA należy wykonać u mężczyzn o podwyższonym ryzyku zachorowania na raka prostaty, czyli:

1. u wszystkich powyżej 50. roku życia,
2. po 45. roku życia, jeśli występuje rodzinna historia raka prostaty (dziadek, ojciec, brat), a także u mężczyzn pochodzenia afroamerykańskiego,
3. po 40. roku życia u mężczyzn, którzy są nosicielami mutacji genu BRCA2.

U mężczyzn pomiędzy 50-60. rokiem życia, gdy wartość PSA < 1 ng/ml, kolejny pomiar powinien być wykonany po 5 latach. W przypadku wartości pomiędzy 1-3 ng/ml badanie należy powtórzyć po 3 latach. Natomiast jeśli wynik jest wyższy niż 3 ng/ml, należy rozszerzyć diagnostykę.

U mężczyzn po 60. roku życia, gdy stężenie PSA jest niższe niż 1 ng/ml, nie ma konieczności powtarzania wyniku z uwagi na niskie ryzyko występowania nowotworu stercza. W przypadku wartości 1-3 ng/ml badanie należy powtórzyć po 2-3 latach. W wartości >3 ng/ml analogicznie do grupy 50-60 należy wdrożyć kolejne elementy diagnostyczne.

W analizie wyników badań należy wziąć pod uwagę wiek pacjenta oraz wywiad kliniczny. Oprócz raka prostaty antygen ten może być podniesiony również w przebiegu:

• nowotworu nadnercza,
• nowotworu pęcherza moczowego, nerki, wątroby, jelita grubego,
• zapalenia gruczołu krokowego,
• zapalenia toczącego się w układzie moczowo-płciowym,
• łagodnego przerostu prostaty,
• po urazie prostaty,
• po ejakulacji.

Ponadto nieswoiście wynik może być podniesiony po masażu, biopsji stercza oraz badaniu per rectum czy nawet cewnikowaniu pęcherza moczowego.

Znaczenie ma również siedzący tryb życia czy np. jazda na rowerze.

Należy mieć na uwadze, że nie każdy pacjent z podwyższoną wartością PSA ma nowotwór prostaty. Za każdym razem wynik badania musi zostać skonsultowany, najlepiej z lekarzem urologiem. 

PSA ma również znaczenie w monitorowaniu skuteczności leczenia radykalnego nowotworu stercza oraz ma istotne znacznie w ocenie ryzyka nawrotu choroby.

AFP

Alfa-fetoproteina (AFP) to białko wytwarzane w wątrobie, przewodzie pokarmowym oraz woreczku żółtkowym płodu. U dorosłych jego prawidłowe stężenie nie powinno przekraczać 15 ng/ml. Podwyższone wartości AFP mogą świadczyć o obecności raka wątrobowokomórkowego, ale także występują w przebiegu marskości wątroby czy przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby typu B. Stężenie AFP przekraczające 500 ng/ml ma niemal 100 proc. dodatnią wartość predykcyjną dla pierwotnego raka wątrobowokomórkowego, a wysoka czułość i swoistość umożliwia stosowanie oznaczenia AFP jako badania przesiewowego w grupach wysokiego ryzyka wystąpienia tego nowotworu.

Oznaczanie AFP, zwłaszcza w połączeniu z markerami takimi jak CEA i CA 19-9, jest również pomocne w różnicowaniu zmian pierwotnych i przerzutowych w wątrobie. Dodatkowo, AFP stanowi istotny marker w diagnostyce oraz monitorowaniu leczenia nowotworów zarodkowych jądra. Stężenie AFP jest zwykle podwyższone w nowotworach nienasieniakowatych, natomiast w nasieniakach pozostaje w normie.

Piśmiennictwo

1. Litao MKS, Kamat D. Erythrocyte sedimentation rate and C-reactive protein: how best to use them in clinical practice. Pediatr Ann 2014; 43: 417-420.
2. Pietruczuk M, Bartoszko-Tyczkowska A (red.). Diagnostyka laboratoryjna. Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2013.
3. Dembińska-Kieć A, Naskalski JW, Solnica B. Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. Wydawnictwo Edra Urban & Partner, Wrocław 2017.
4. Joshi A, Perin DP, Gehle A, Nsiah-Kumi PA. Feasibility of using C-reactive protein for point-of-care testing. Technol Heal Care 2013; 21: 233-240.
5. Badanie CRP. Jakie są normy CPR? Czy duże stężenie CRP powinno niepokoić? Available online: https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/98808,bialko-c-reaktywne-crp (accessed on Dec 12, 2021).
6. Co można wykryć za pomocą badania morfologii krwi?, Wiesław Wiktor Jędrzejczak - Lekarz POZ 1/2018.
7. http://www.diagnostykalaboratoryjna.eu/journal/DL_2_2012._str_213-218.pdf (accessed on 3 July 2022).
8. Mariańska, B.; Fabijańska-Mitek, J.; Windyga, J. Jerzy Windyga: Badania Laboratoryjne w Hematologii. Podręcznik Dla Słuchaczy Studiów Medycznych. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2006. Piotr Gajewski, Andrzej Szczeklik, Interna Szczeklika 2021.
9. Soborczyk A, Deptała A. Markery nowotworowe w praktyce klinicznej. Choroby Serca i Naczyń. 2007;4(4):184–9.

Opracowała Olga Tymanowska

Konsultacja merytoryczna lek. Anita Michnowska-Kluś, radiolog