Zaburzenia psychiczne wśród dzieci coraz częstszym problemem

Zastanawiasz się, dlaczego Twoje dziecko woli cały dzień leżeć przed komputerem, niż wyjść z kolegami na dwór? Dlaczego na wszystko odpowiada stanowczym „nie”, słyszysz zza drzwi jego płacz, którego się wypiera? Wśród zaburzeń psychicznych obserwowanych w ostatnim czasie u dzieci i młodzieży wymienia się depresję, stany lękowe, zaburzenia nerwicowe, problemy ze snem i apetytem, a także różnego rodzaju uzależnienia - od substancji psychoaktywnych, internetu. Podpowiadamy, jak wspierać dzieci i młodzież w nowej, pandemicznej rzeczywistości. Na co należy zwracać szczególną uwagę i jak je chronić? 

Uzależnienie od internetu - kiedy interweniować?

W dzisiejszej rzeczywistości wielu rodziców obserwuje u swoich dzieci syndrom uzależnienia od internetu. Coraz większa powszechność użytkowania internetu – w szkole, dla zdobycia informacji i rozrywki, kontaktu z rówieśnikami, załatwiania codziennych spraw sprawiają, że życie w sieci weszło nam w krew. Zachowania i komunikacja podejmowane za pośrednictwem sieci znacząco różnią się̨ od komunikacji bezpośredniej. Poczucie anonimowości i brak odpowiedzialności za słowo pisane powodują, że często integracja z maszyną staje się dla dzieci ważniejsza i wygodniejsza, a człowiek schodzi na dalszy plan [1]. Pamiętajmy, że dziecko czerpie wzorce od rodziców, także dotyczące korzystania z technologii. Pandemia wymusiła na wszystkich naukę „zdalnej” rzeczywistości, ale powinieneś jak najczęściej spędzać czas z dzieckiem w aktywny i kreatywny sposób oraz zachęcać dziecko do wyjścia z domu, aktywności fizycznej czy spotkań z rówieśnikami.

Uzależnienie od internetu należy traktować jako zaburzenie kontroli nawyków, które co prawda nie powoduje stanu intoksykacji, ale działa bardzo destrukcyjnie na wszystkie sfery funkcjonowania młodego człowieka. Obserwujesz u swojego dziecka silne zaabsorbowanie internetem, utratę kontroli czasu przebywania w sieci, a może korzystanie z komputera w nocy i związane z tym problemy z koncentracją i ze snem? Próby ograniczenia korzystania z Internetu są nieskuteczne, wzbudzają w Twoim dziecku złość, agresję? Pamiętaj, że takie sygnały powinny uświadomić Ci duży problem - nie czekaj i skonsultuj się ze specjalistą zdrowia psychicznego!

Chwilowe pobudzenie czy uzależnienie?

Kolejną kwestią często spędzającą sen z oczu rodzicom są wszelkiego rodzaju używki. Coraz częściej dzieci sięgają po papierosy, alkohol, narkotyki czy dopalacze - z ciekawości, dla zabawy, próbując uciec od problemów, podążając w ślad za rówieśnikami. Niestety, wszystko to najczęściej prowadzi do uzależnienia – nabytej silnej potrzeby zażywania danej substancji [2]. Do szerokiej grupy substancji, które wykazują potencjał uzależnienia fizycznego, należą: nikotyna, alkohol, opioidy, barbiturany, benzodiazepiny, czy steroidy.

Marihuana

Z badań ankietowych przeprowadzonych w 2019 r. wśród młodzieży szkolnej (15–16 oraz 17–18 lat) płyną niepokojące wnioski. Okazuje się, że najczęściej używaną nielegalną substancją psychoaktywną są kanabinole [3]. Prawie 38% uczniów starszych klas szkół podstawowych oraz 21% uczniów liceów przyznało się do zażycia przynajmniej raz w życiu pochodnych konopi indyjskich. Z kolei objawy problemowego używania marihuany zaobserwowano u około  6% młodszych oraz 7% starszych uczniów. Choć jest uważana za “miękki” narkotyk, marihuana może powodować napady paniki, lęku, niekiedy z uczuciem derealizacji i depersonalizacji. Groźnym, szczególnie w odniesieniu do dzieci, powikłaniem stosowania kanabinoli jest tzw. zespół amotywacyjny - zmniejszenie dynamiki życiowej, zawężenie kręgu zainteresowań, zmniejszenie aspiracji życiowych i niższe usytuowanie w hierarchii społecznej, mimo wyjściowej intelektualnej sprawności. Szkodliwe używanie związane jest z pojawiającymi się trudnościami szkolnymi (absencja szkolna, pogorszenie wyników w nauce), rodzinnymi (pogorszenie relacji, ucieczki z domu, niewypełnianie obowiązków) czy zdrowotnymi (zatrucia, napady padaczkowe).[4] Kanabinole charakteryzuje relatywnie mały potencjał uzależniający. Dlaczego zatem powinieneś się bać i uważnie zwracać uwagę na swoje dziecko? Ponieważ nie tyle objawy euforyczne mogą być szczególnie niebezpieczne dla dzieci, co zespół abstynencyjny, czyli objawy pojawiające się po odstawieniu substancji tj. drażliwość, irytacja, wyraźnie pobudzenie psychoruchowe [5].

Alkohol

Jak wyglądają statystyki dotyczące spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież? Mimo tego, że spożycie alkoholu wśród młodzieży wykazało tendencję spadkową w odniesieniu do poprzednio publikowanych raportów, to prawie 80% dzieci w wieku szkolnym oraz 93% uczniów klas ponadgimnazjalnych przyznało się, że przynajmniej raz w życiu spożywało alkohol w znacznych ilościach. Jaki jest więc główny powód picia? Ucieczka od problemów, odprężenie… Symptomy upojenia i “kaca” są na tyle jednoznaczne, że możemy dość łatwo rozpoznać, kiedy dziecko piło napój wysokoprocentowy i interweniować. Przede wszystkim obserwuj dziecko i rozmawiaj z nim - musisz rozpoznać, czy masz do czynienia z jednorazowym incydentem czy z problemem uzależnienia.

Dopalacze

Grupą substancji, których spożywanie przez dzieci budzi w nas szczególny niepokój, są dopalacze [6]. Nazywane oficjalnie NPSI (novel psychoactive substances – NPSI, nazwa prawna – środki zastępcze) są grupą substancji pochodzenia roślinnego lub syntetycznego używanych w takim samym zamiarze, jak zakazane substancje psychoaktywne (narkotyki, substancje odurzające). Są jednak dużo bardziej niebezpieczne, przede wszystkim dlatego, że nie znamy jeszcze wszystkich konsekwencji ich stosowania. Duża liczba zgonów w wyniku zażycia dopalaczy spowodowana jest zróżnicowanym składem tych środków, co skutkuje problemem z precyzyjnym określeniem zażytej substancji i podaniem odpowiedniej odtrutki.

Dlaczego dzieci i młodzież sięgają po używki?

Dzieci, sięgając po wszelkiego rodzaju używki, kierują się głównie chęcią ucieczki od problemów – nieprzyjemnej rzeczywistości, trudności z nauką, nadmiernymi wymaganiami ze strony szkoły i rodziny czy trudnościami i niepowodzeniami w relacjach z rówieśnikami. Ponadto ważna jest dla nich chęć przystosowania się do grupy – „branie” jest niekiedy rodzajem ceny, jaką się płaci za przynależność do niewłaściwego środowiska. Młodzi ludzie pragną być akceptowani przez rówieśników, chcą być postrzegani przez kolegów jako „fajni”. Chcą pokazać, że nie boją się nowych wyzwań, są odważni, chcą się „wyluzować”.  Przeciwstawianie się presji grupy może być bardzo trudne, a nawet groźne – sytuacje prowadzą do aktów agresji, znęcania psychicznego i szkalowania w szkole czy w środowisku rówieśniczym. Kolejnym czynnikiem skłaniającym do łamania prawa jest po prostu poszukiwanie pobudzenia – niektórzy nastolatkowie wierzą, że dzięki używkom zyskają bardzo przyjemne wrażenia fizyczne i psychiczne, a wprowadzenie się w stan silnego pobudzenia pozwala osiągnąć wspaniałe samopoczucie, wyniki w nauce i uznanie wśród kolegów. Chodzący wulkan energii pokona każdą trudną sytuację, będzie podziwiany w społeczeństwie i w rodzinie. Dzięki temu zyska poczucie pewności siebie w sytuacjach społecznych. Niektórzy z nich widzą w substancjach psychoaktywnych sposób na dodanie sobie odwagi i pewności siebie w relacjach z rówieśnikami, nawiązywaniu i podtrzymaniu nowych kontaktów i relacji. Niestety, nic bardziej mylnego…

Przyczyny i profilaktyka samobójstw wśród dzieci i młodzieży

Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży wzajemnie się przeplatają, jedne stanowią źródło dla kolejnych problemów, inne z nimi współwystępują. Przez ostatnie lata zmieniła się w Polsce dynamika i przyczyny samobójstw, zwłaszcza w odniesieniu do młodszych grup wiekowych [7]. Światowa Organizacja Zdrowia opublikowała w 2014 r. raport dotyczący profilaktyki samobójstw, z którego wyraźnie wynikało, że jest ono drugą przyczyną śmierci wśród osób w wieku 15–29 lat. Wśród ofiar samobójstw obserwuje się zdecydowaną dysproporcję między liczbą chłopców, a dziewcząt (1,6 : 1) [7]. Czynnikami ryzyka wśród dzieci i młodzieży są wcześniejsze myśli czy zachowania samobójcze oraz objawy mieszane tj.: trudności w funkcjonowaniu społecznym oraz zaburzenia nastroju, trudności w szkole, przemoc w rodzinie, zawód miłosny, wykorzystywanie seksualne, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, choroby przewlekłe, nieoczekiwana zmiana wyglądu. Przyczyną podjęcia próby samobójczej przez młode osoby może być́ nawet pozornie prozaiczny problem, któr,y według dotkniętej nim osoby, jest nie do rozwiązania w inny sposób, za który często bierze odpowiedzialność, a próg odporności psychicznej na zaistniałą sytuację jest bardzo niski. Często zdarza się również, że motywem samobójstwa jest zemsta, próba wzbudzenia w otoczeniu ofiary poczucia winy. Dzieje się tak w odpowiedzi na dysfunkcje i niestabilność rodziny, negatywny przebieg zdarzeń i relacji rodzinnych, kłótnie, rozwód rodziców, brak czasu dla dziecka, nadużywanie alkoholu [8]. Ogromny wpływ na autodestrukcyjne zachowania dzieci ma występująca w rodzinie przemoc – seksualna, fizyczna, zaniedbanie emocjonalne.

Szerzej pojęta profilaktyka samobójstw powinna być bardzo przemyślana. Kiedy obserwujesz, że Twoje dziecko zaczyna rozdawać własne rzeczy, okalecza się, tłumaczy, że jest beznadziejne, jest złe na siebie i otaczający świat, doświadczyło niedawnej śmierci kogoś bardzo bliskiego - reaguj tak szybko, jak to możliwe! Pamiętaj o tym, że dzieci nie podejmują świadomych, dojrzałych decyzji o zakończeniu swojego życia - pragną przez te zdarzenia zwrócić na siebie uwagę, pokazać swoje problemy, słabości, jakie towarzyszą im w próbie poradzenia sobie z przeciwnościami losu [9]. Świadomość dziecka, jak ważne jest dla swoich rodziców, powtarzanie mu, że wszystko dobrze się potoczy, że jedna zła ocena nie zmienia niczego w kontekście jego przyszłości, sukcesów… Wydaje nam się, że są to błahe kwestie, ale tak wiele znaczą dla młodych umysłów [10].

Podsumowanie

Pamiętaj, jeśli zauważysz istotną zmianę w zachowaniu swojego dziecka - reaguj od razu. Zapewnij mu wsparcie, opiekę, dobre słowo. Niestety, psychiatria dzieci i młodzieży przeżywa ogromny kryzys. Polska jest drugim krajem w Europie pod względem zakończonych zgonem prób samobójczych wśród dzieci w wieku 10-19 lat. Liczba młodych pacjentów rośnie, a kondycja naszej psychiatrii dziecięcej się nie poprawia [11]. Brak finansowania na odpowiednim poziomie powoduje, że kolejne placówki świadczące specjalistyczną opiekę psychiatryczną są zamykane, co z kolei bezpośrednio skutkuje przeciążeniem innych podobnych jednostek oraz wydłużonym okresem oczekiwania na przyjęcia planowe. Brak sprofilowanych oddziałów, niedobór wykwalifikowanej kadry… To tylko niektóre kwestie, z którymi przyszło nam się obecnie zmierzyć.

Referencje:

1. Uwikłani w sieci. Wzorce aktywności internetowej w kontekście uzależnienia od internetu i nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży - Szymon Juza, Tomasz Kloc (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Instytut Psychologii SKN ,,Adesse” działające przy Zakładzie Psychologii Wychowawczej i Psychologii Rodziny
2. https://www.uniwersytet-dzieciecy.pl/files/document/1834c025cf86f8a33ed7d04a5bef23551331891414.pdf (ostatni dostęp: 16.12.2021)
3. https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/uzaleznienia/73150,uzaleznienie-od-kanabinoli (ostatni dostęp: 16.12.2021)
4. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania związane z używaniem substancji psychoaktywnych. Systemy diagnostyczne, klasyfikacje, terminologia (Mental and behavioural disorders caused by the use of psychoactive substances. Diagnostic systems, classifications, terms) -  B. Habrat Akademia Psychiatrii (Via Medica 2010)
5. Uzależnienie od kanabinoli- dr n. med. Bogusław Habrat (Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie), Medycyna Praktyczna 8.07.2016 r
6. „Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży” - Barbara Remberk, PZWL
7. Uwarunkowania i profilaktyka samobójstw wśród dzieci i młodzieży w Polsce - Aleksandra Bąbik, Dominik Olejniczak Warszawski Uniwersytet Medyczny 
8. Związek zespołu zależności alkoholowej rodziców z występowaniem prób samobójczych wśród nastoletnich pacjentów hospitalizowanych psychiatrycznie (The relation of parental alcoholism to the prevalence of suicide attempts among hospitalized psychiatric adolescents)- Katarzyna Krajewska, Antoni Florkowski, Agnieszka Gmitrowicz, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
9. Uwarunkowania i profilaktyka samobójstw wśród dzieci i młodzieży w Polsce - Aleksandra Bąbik, Dominik Olejniczak Warszawski Uniwersytet Medyczny 
10. „Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży” – Barbara Remberk, PZWL
11. SOS dla psychiatrii dziecięcej https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/aktualnosci/223794,sos-dla-psychiatrii-dzieciecej (ostatni dostęp: 16.12.2021)