Po tym poznasz udar mózgu. Jeden test da błyskawiczną odpowiedź

Udar mózgu – co to takiego?

Jest jednym z nielicznych schorzeń neurologicznych opisywanych już w czasach starożytnych. Hipokrates nazywał go apopleksją, dziś powszechnie znany jest jako udar mózgu. Ponad 50 lat temu, w 1970 roku, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podała, że udar mózgu to nagłe wystąpienie ogniskowych lub uogólnionych zaburzeń czynności mózgu, trwających dłużej niż 24 godziny (o ile wcześniej nie doprowadzą do zgonu) i spowodowanych wyłącznie przyczynami naczyniowymi, związanymi z mózgowym przepływem krwi. Wiele lat później przyjęto, że udar mózgu należy rozpoznać także wtedy, gdy typowe kliniczne objawy udaru trwają krócej niż 24 godziny, ale ognisko niedokrwienne udokumentowano jednoznacznie za pomocą badań neuroobrazowych. 

Można spotkać się z różnymi klasyfikacjami udarów mózgu. Spośród wielu najistotniejszy wydaje się podział ze względu na patomechanizm i przyczyny, który rozróżnia:

• udary niedokrwienne mózgu – w ich przypadku najczęściej dochodzi do zamknięcia tętnicy i ograniczenia dopływu krwi do mózgu; 
• udary spowodowane krwawieniem wewnątrzczaszkowym, w tym: krwotoki śródmózgowe – spowodowane są bezpośrednim wynaczynieniem krwi do struktur mózgowia, a także krwotoki podpajęczynówkowe – krew przedostaje się do płynu mózgowo-rdzeniowego, wypełniającego przestrzeń między oponą miękką, która bezpośrednio pokrywa mózg, a oponą pajęczą (ich źródłem najczęściej są tętniaki);
• udary żylne – dochodzi do nich w następstwie zakrzepicy żył mózgowych lub zatok żylnych opony twardej. 

Jak często występuje udar?

Jak podaje WHO, każdego roku ok. 15 mln ludzi na świecie doznaje udaru mózgu. 5 mln z nich umiera, a kolejne 5 mln cierpi z powodu niepełnosprawności. W Polsce jeszcze do niedawna mówiliśmy o ok. 60-70 tys. przypadków udaru w ciągu roku. Dziś, jak wynika z najnowszych ustaleń, jest ich ponad 90 tys.

Udary niedokrwienne są najczęstsze, stanowią ok. 80-85 proc. wszystkich przypadków udaru mózgu. „W 2022 r. sprawozdano do Narodowego Funduszu Zdrowia 79 246 przypadków udaru niedokrwiennego mózgu oraz 50 759 przypadków zgonów u pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu” – czytamy w raporcie „Neurologia w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju” Polskiego Towarzystwa Neurologicznego oraz Fundacji Zdrowie i Edukacja Ad Meritum z 2024 roku. 

Krwotok śródmózgowy jest przyczyną ok. 15 proc. wszystkich udarów, krwotok podpajęczynówkowy - ok. 5 proc. Udary żylne są najrzadsze – stanowią mniej niż 1 proc. wszystkich udarów. Zdecydowana większość wszystkich przypadków udaru to udary pierwszorazowe. 

To, co z niepokojem obserwują neurolodzy w ostatnich latach, to nie tylko wzrost całkowitej liczby udarów (niektórzy mówią nawet o epidemii udarów mózgu) i zgonów związanych z udarem. Coraz częściej udary dotyczą młodych ludzi. Eksperci alarmują, że w Polsce aż 30 proc. pacjentów z udarem mózgu ma mniej niż 65 lat. Wśród nich są także osoby w wieku 20-30 lat, a nawet osoby znacznie młodsze - dzieci.

Co zwiększa ryzyko udaru?

Czynniki ryzyka udaru mózgu można podzielić na modyfikowalne (zależne od człowieka) i niemodyfikowalne (niezależne od stylu życia lub interwencji medycznej). 

Jak we wszystkich chorobach naczyniowych ryzyko rośnie z wiekiem. W przypadku udaru gwałtownie wzrasta po 55. roku życia. Płeć jest czynnikiem wpływającym zarówno na zapadalność, jak i naturalny przebieg udaru mózgu. Badania wykazały m.in., że mężczyźni są ok. trzy razy bardziej narażeni na udar mózgu w młodszym wieku niż kobiety. Z kolei u kobiet udar mózgu częściej przebiega ciężej, a rokowania są mniej korzystne niż u mężczyzn. Istotną rolę odgrywają także czynniki genetyczne i pochodzenie etniczne. Większe ryzyko udaru występuje u osób rasy czarnej i latynoskiej oraz u osób obciążonych dodatnim wywiadem rodzinnym.

Wiek, płeć czy czynniki genetyczne to niemodyfikowalne czynniki ryzyka udaru. Dobra wiadomość jest jednak taka, że istnieje wiele czynników podlegających modyfikacji - możemy je modyfikować zarówno przez działania medyczne, jak i pozamedyczne, czyli, najprościej rzecz ujmując – przez modyfikację stylu życia. 

Do czynników ryzyka udaru, na które można wpłynąć, zalicza się przede wszystkim: 

• nadciśnienie tętnicze (to najważniejszy czynnik ryzyka dla wszystkich typów udaru; im wyższe ciśnienie krwi, tym większe ryzyko jego wystąpienia), 
• palenie papierosów, 
• nieodpowiednią dietę, 
• otyłość, 
• brak lub małą aktywność fizyczną, 
• cukrzycę, 
• nadużywanie alkoholu, 
• czynniki psychospołeczne (stres, depresja). 

Migotanie przedsionków, niewydolność serca czy przebyty zawał serca także zwiększają ryzyko udaru. W przypadku chorób sercowo-naczyniowych ważnym czynnikiem ryzyka jest także podwyższony poziom Lp(a). 

WHO podaje, że na każde 10 osób umierających z powodu udaru mózgu cztery mogłyby zostać uratowane, gdyby ich ciśnienie krwi było odpowiednio kontrolowane. Wśród osób poniżej 65. roku życia dwie piąte zgonów z powodu udaru mózgu jest związanych z paleniem tytoniu.

Jak objawia się udar mózgu?

W przypadku udaru mózgu liczy się każda minuta. Im szybciej rozpoznasz objawy i zareagujesz, tym lepiej. Im dłużej udar pozostaje nieleczony, tym większe ryzyko trwałych uszkodzeń mózgu i niepełnosprawności. Także większe ryzyko zgonu. Warto więc wziąć sobie do serca hasło „Time is brain”, co oznacza „Czas to mózg”. Postawą „Poczekam, to na pewno nic takiego” wydajemy na siebie wyrok. 

Podstawową trudnością w rozpoznaniu udaru mózgu jest jednak niestety szerokie spektrum objawów. Bywają one mylące zarówno dla pacjentów, jak i dla lekarzy.  

Bo udar to nie tylko niedowład po jednej stronie ciała, trudności w mówieniu czy opadanie kącika ust, ale też zaburzenia widzenia, drętwienie, mrowienie, zaburzenia czucia, zaburzenia równowagi i koordynacji ruchów, nagły, bardzo silny ból głowy i/lub zawroty głowy (szczególnie w przypadku udaru krwotocznego) czy utrata przytomności i/lub zaburzenia świadomości. Co ważne, nie wszystkie objawy muszą być obecne, by stwierdzić udar. 

Czy to udar? Test FAST może uratować życie

Czy istnieje szybki, a do tego prosty test na udar? Za taki uznawany jest test FAST. Jego nazwa pochodzi od pierwszych liter wyrazów z j. angielskiego: face (twarz), arm (ramię), speech (mowa), time (czas). Zapamiętaj, co dokładnie się za nimi kryje, bo ta wiedza może pomóc ci szybko rozpoznać udar - u ciebie lub kogoś z twojego otoczenia. Będziesz wiedział też, jak właściwie zareagować. 

FAST to: 

• F (ang. face) – asymetria twarzy, niedowład lub porażenie mięśni po jednej stronie twarzy, uczucie drętwienia w obrębie twarzy, obniżenie kącika ust, opadanie powieki; 
• A (ang. arm) – niedowład lub porażenie połowicze kończyn górnych lub dolnych;
• S (ang. speech) – zaburzenia mowy – mowa bełkotliwa, niezrozumiała, afazja;
• T (ang. time) – czas od wystąpienia objawów. Przy podejrzeniu udaru kluczowa jest szybka reakcja, o życiu i zdrowiu decydują minuty - należy niezwłocznie wezwać pogotowie ratunkowe. 

Od tego, jak szybko chory otrzyma skuteczne leczenie (tak, udary mózgu można leczyć i, jak zauważają lekarze, w ostatnich latach dokonał się olbrzymi postęp w tej dziedzinie), zależy jego życie i zdrowie, a więc to, z jakimi powikłaniami będzie się zmagać oraz jak sprawny i samodzielny będzie. 

Pamiętaj, że istnieją też inne objawy udaru mózgu, które zawsze należy traktować poważnie.

Udar - jak ograniczyć ryzyko?

Lekarze, powołując się na wyniki badań, przekonują, że wielu udarom mózgu można zapobiec dzięki zmianie stylu życia, odpowiedniej profilaktyce oraz leczeniu. Co jest szczególnie istotne? 

Międzynarodowe badania wykazały, że głównymi przyczynami ciężkich udarów mózgu są: nadciśnienie, palenie tytoniu oraz migotanie przedsionków. Niestety, dotyczą one dużej części społeczeństwa w Polsce. Z danych Narodowego Funduszu Zdrowia wynika, że ok. 10 mln dorosłych Polaków ma nadciśnienie tętnicze. Z powodu migotania przedsionków cierpi ok. pół miliona. A ilu mamy palaczy? Codziennie pali ok. 30 proc. z nas. 

Regularne monitorowanie ciśnienia krwi i utrzymywanie go na zdrowym poziomie odgrywa kluczową rolę w prewencji udaru mózgu. Istotne jest również monitorowanie i prawidłowe leczenie innych chorób współistniejących - wspomnianego już migotania przedsionków, cukrzycy, hipercholesterolemii czy miażdżycy. Poza tym – zaprzestanie palenia. Badania pokazują, że po pięciu latach od rzucenia palenia ryzyko udaru mózgu maleje do takiej wartości, jaka występuje u osoby, która nigdy nie paliła. 

Mamy realny wpływ także na inne czynniki ryzyka udaru mózgu. Ryzyko wystąpienia udaru można zmniejszyć również poprzez: dbanie o zdrowe odżywianie (m.in. ograniczenie spożywania tłuszczów zwierzęcych i soli), regularną aktywność fizyczną, utrzymywanie prawidłowej masy ciała, ograniczenie spożywania alkoholu i zapewnienie sobie odpowiedniej ilości jakościowego snu. 

Piśmiennictwo:

1. Udar mózgu [w:] Interna Szczeklika 2025, Medycyna Praktyczna, Kraków 2025, s. 2338-2339.
2. Stroke, Cerebrovascular accident, https://www.emro.who.int/health-topics/stroke-cerebrovascular-accident/ [ostatni dostęp: 21.10.2025]. 
3. Czynniki ryzyka udaru mózgu u kobiet, Ewa Stróżyńska, Danuta Ryglewicz, Pol. Przegl. Neurol 2013;9(4):135-140, [online, ostatni dostęp: 22.10.2025].
4. Burden of Stroke in Europe: An Analysis of the Global Burden of Disease Study Findings From 2010 to 2019, https://www.ahajournals.org/doi/10.1161/STROKEAHA.122.042022 [ostatni dostęp: 21.20.2025]. 
5. The definition of stroke, Alexander P Coupland, Ankur Thapar, Mahim I Qureshi, Harri Jenkins, Alun H Davies, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5298424/#bibr1-0141076816680121 [ostatni dostęp: 21.10.2025]. 
6. Udary mózgu – wprowadzenie, Tomasz Litwin, Anna Członkowska, https://podyplomie.pl/wiedza/neurologia/117,udary-mozgu-wprowadzenie?srsltid=AfmBOopnnKZ956IBcK0R-l3qpYtWeXTnGajqHVizc07aunMVHC00HuhS [ostatni dostęp: 22.10.2025]. 
7. Można zapobiec przyczynom ciężkich udarów mózgu, https://www.termedia.pl/neurologia/Mozna-zapobiec-przyczynom-ciezkich-udarow-mozgu,59082.html [ostatni dostęp: 22.10.2025]. 
8. Profilaktyka pierwotna i wtórna udaru niedokrwiennego mózgu w świetle obecnych zaleceń i rekomendacji, Forum Medycyny Rodzinnej 2018, vol 12, no 3, 89–98, https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/view/58676 [ostatni dostęp: 21.10.2025]. 
9. Sex Differences in Stroke Risk Factors, Clinical Profiles, and In-Hospital Outcomes Among Stroke Patients Admitted to the Medical Ward of Dessie Comprehensive Specialized Hospital, Northeast Ethiopia, Hussen Abdu, Girma Seyoum, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9595065/#s0009 [ostatni dostęp: 21.10.2025].  
10. https://akademia.nfz.gov.pl/artykuly/objawy-udaru-mozgu-jak-je-rozpoznac/ [ostatni dostęp: 21.10.2025]. 
11. Palenie papierosów okiem kardiologa i farmakologa klinicznego, https://www.termedia.pl/mz/Palenie-papierosow-okiem-kardiologa-i-farmakologa-klinicznego,51176.html [ostatni dostęp: 22.10.2025].

Autor: Izabela Rzepecka-Sarota