Mononukleoza zakaźna u dzieci - objawy, leczenie i profilaktyka

Mononukleoza zakaźna – przyczyny

Mononukleoza zakaźna to choroba wirusowa, najczęściej wywoływana przez wirus Epsteina-Barr (EBV). W około 10% przypadków przyczyną jest cytomegalowirus (CMV). W pozostałych przypadkach, gdy objawy są podobne, ale etiologia inna, rozpoznaje się zespół mononukleozopodobny, wywoływany przez CMV, HIV, HHV-6, HHV-7 lub Toxoplasma gondii (tokspolazmoza).

Główną drogą transmisji zakażenia jest bliski kontakt z osobą zakażoną, zwłaszcza poprzez kontakt ze śliną, np. podczas wspólnego korzystania z naczyń i butelek, pocałunków. Zakażenie wirusem EBV występuje najczęściej w wieku dziecięcym oraz w okresie dojrzewania – w przypadku pacjentów nastoletnich oraz dorosłych warto pamiętać, że drogą transmisji są także kontakty seksualne.

Mononukleoza u dzieci – objawy

1. Wczesny okres choroby (1–2 tygodnie przed szczytem objawów)

Dzieci mogą początkowo wykazywać niespecyficzne symptomy, przypominające "zwykłą" infekcję wirusową – pojawia się zmęczenie, uczucie rozbicia, bóle mięśniowe oraz stan podgorączkowy. Objawy te często są bagatelizowane.

2. Zmiany w obrębie gardła i jamy ustnej

U wielu dzieci rozwija się ostre zapalenie gardła z towarzyszącym powiększeniem i wysiękiem na migdałkach podniebiennych. Gardło bywa silnie zaczerwienione, a dzieci mogą zgłaszać ból przy przełykaniu. Często występuje też nieprzyjemny zapach z ust.

3. Powiększenie węzłów chłonnych

Jednym z bardziej charakterystycznych objawów jest limfadenopatia, zwłaszcza w obrębie szyi – z dominacją węzłów tylnych, przednich oraz podżuchwowych. Węzły są zwykle miękkie, przesuwalne i bolesne przy ucisku. W niektórych przypadkach obserwuje się też uogólnione powiększenie węzłów, zwłaszcza u młodszych dzieci. Zmiany te mogą utrzymywać się kilka miesięcy po ustąpieniu ostrej fazy infekcji.

4. Zmiany w narządach wewnętrznych

Często obserwowana jest splenomegalia, czyli powiększenie śledziony, które zazwyczaj pojawia się w drugim lub trzecim tygodniu choroby. Zmiana ta ustępuje samoistnie w ciągu 7–10 dni, wraz z wyciszaniem się stanu zapalnego i ogólną poprawą stanu klinicznego pacjenta.

Rzadziej występuje hepatomegalia, czyli powiększenie wątroby. Mimo to, u wielu dzieci dochodzi do bezobjawowego zapalenia wątroby, które może utrzymywać się nawet do czterech tygodni. Żółtaczka występuje wyjątkowo rzadko i zwykle nie wymaga interwencji.

5. Zmiany skórne

Wysypki nie należą do objawów dominujących. U niewielkiego odsetka dzieci (<5%) mogą pojawić się drobne plamki lub grudki, czasem przypominające pokrzywkę.

W przypadku błędnego rozpoznania mononukleozy zakaźnej jako bakteryjnego zapalenia gardła i niewłaściwego włączenia antybiotyku, zwłaszcza amoksycyliny lub ampicyliny, znacznie częściej obserwuje się osutkę polekową. Ma ona zwykle charakter odropodobny, często jest swędząca i rozwija się około tygodnia po rozpoczęciu antybiotykoterapii.

Wysypki te zwykle nie wymagają leczenia i ustępują samoistnie po odstawieniu leku. W razie potrzeby można zastosować leczenie objawowe – leki przeciwhistaminowe.

6. Objawy ze strony przewodu pokarmowego i ogólne

Dzieci mogą skarżyć się na nudności, wymioty, bóle brzucha, szczególnie w okresie ostrego zakażenia. W fazie zdrowienia typowe są: zwiększona męczliwość, brak energii, rozdrażnienie i trudności z koncentracją – objawy te mogą utrzymywać się przez kilka tygodni, a nawet miesięcy.

Diagnostyka mononukleozy zakaźnej u dzieci

Diagnostyka mononukleozy opiera się przede wszystkim na charakterystycznym obrazie klinicznym, czyli obecności typowych objawów obejmujących zapalenie gardła z wysiękiem, limfadenopatię czy splenomegalię. Jednak sam obraz kliniczny może nie być wystarczający, zwłaszcza w przypadku chorób o podobnym przebiegu, takich jak cytomegalia, angina paciorkowcowa czy ostra faza zakażenia HIV (choroba retrowirusowa).

W związku z tym, w sytuacjach diagnostycznie niepewnych, lekarz może zalecić dodatkowe badania laboratoryjne w celu potwierdzenia rozpoznania, obejmujące m.in.:

• morfologię krwi obwodowej z rozmazem, która często wykazuje limfocytozę i obecność atypowych limfocytów,
• test wykrywający przeciwciała heterofilne (np. szybki test typu Monospot), obecne w ostrej fazie zakażenia EBV,
• CRP – w celu oceny nasilenia stanu zapalnego,
• aktywność aminotransferaz (ALT, AST) – wskazujących na ewentualne zajęcie wątroby.

Diagnostykę można rozszerzyć o badania serologiczne (np. ELISA w kierunku specyficznych przeciwciał IgM przeciw EBV) czy testy molekularne – np. PCR w kierunku obecności materiału genetycznego wirusa.

Leczenie mononukleozy zakaźnej u dzieci

Mononukleoza ma zazwyczaj łagodny i samoograniczający się przebieg – objawy zwykle ustępują samoistnie w ciągu 7 do 14 dni. Leczenie przeciwwirusowe nie jest rekomendowane. Postępowanie opiera się na terapii objawowej.

W przypadku gorączki przekraczającej 38,5° C lub silnego bólu gardła zaleca się podanie paracetamolu lub niesteroidowych leków przeciwzapalnych – z uwzględnieniem preparatów bezpiecznych dla dzieci, takich jak ibuprofen. Przy trudnościach w połykaniu warto zadbać o dietę lekkostrawną i potrawy o miękkiej, papkowatej konsystencji.

Zamiast aktywności fizycznej na zewnątrz (np. spacerów), szczególnie w ostrym okresie choroby, zaleca się regularne wietrzenie pomieszczenia, w którym przebywa dziecko, aby zapewnić dostęp do świeżego powietrza bez narażania na wysiłek czy wychłodzenie.

Ponieważ mononukleoza jest chorobą o etiologii wirusowej, antybiotykoterapia nie jest standardem leczenia. Glikokortykosteroidy mogą być rozważane wyłącznie w sytuacjach szczególnych, np. przy znacznym obrzęku dróg oddechowych lub ciężkim przebiegu choroby, gdzie występuje zagrożenie niewydolnością oddechową.

Ile trwa mononukleoza i jak długo można nią zarażać?

Okres inkubacji zakażenia wirusem EBV wynosi zwykle od 32 do 49 dni. Zakaźność jest stosunkowo niewielka, ponieważ do przeniesienia wirusa niezbędny jest bezpośredni kontakt ze śliną osoby zakażonej (np. pocałunki). Wydalanie wirusa i potencjalna zakaźność mogą utrzymywać się nawet przez 6 miesięcy, a w niektórych przypadkach nawet do 1,5 roku po przebyciu infekcji, mimo ustąpienia objawów klinicznych.

Powikłania mononukleozy zakaźnej u dzieci

Chociaż mononukleoza zakaźna zazwyczaj przebiega łagodnie, u części pacjentów mogą wystąpić rzadkie, ale potencjalnie poważne powikłania. W fazie ostrej choroby może dojść do znacznego obrzęku śluzówki gardła, prowadzącego do zwężenia (obturacji) dróg oddechowych. Możliwe są także wtórne infekcje bakteryjne oraz przemijające zapalenie wątroby.

Najbardziej niebezpieczne powikłanie to pęknięcie śledziony, które może nastąpić nawet po niewielkim urazie – np. podczas aktywności fizycznej. Choć ryzyko tego zdarzenia jest bardzo niskie (0,1–0,2% przypadków), aktualne zalecenia medyczne wskazują na konieczność unikania wysiłku przez co najmniej trzy tygodnie od rozpoznania choroby.

U niektórych pacjentów może się rozwinąć zespół przewlekłego zmęczenia, utrzymujący się przez ponad 6 miesięcy, mimo ustąpienia ostrych objawów.

Wirus EBV ma zdolność do pozostawania w organizmie w stanie latentnym (uśpionym), a jego reaktywacja – choć stosunkowo rzadka – może wiązać się z podwyższonym ryzykiem rozwoju niektórych nowotworów. Należą do nich m.in. chłoniak Hodgkina, rak nosogardzieli oraz rak żołądka. Zakażenie EBV uznaje się również za potencjalny czynnik ryzyka w rozwoju chorób autoimmunologicznych – może ono odgrywać rolę w patogenezie, takich schorzeń jak stwardnienie rozsiane (SM), toczeń rumieniowaty układowy (SLE) czy reumatoidalne zapalenie stawów (RZS).

Wybrane powikłania mononukleozy zakaźnej

Czy można zapobiec mononukleozie zakaźnej u dzieci?

Obecnie nie istnieje szczepionka chroniąca przed zakażeniem wirusem Epsteina-Barr (EBV). W związku z tym podstawą zapobiegania mononukleozy zakaźnej pozostaje profilaktyka nieswoista, polegająca przede wszystkim na ograniczeniu kontaktu ze śliną osób potencjalnie zakażonych. W praktyce oznacza to m.in. niewspółdzielenie naczyń, sztućców, butelek czy zabawek, a także przestrzeganie zasad higieny osobistej.

Szczególną ostrożność powinny zachować osoby z obniżoną odpornością, np. pacjenci poddawani immunosupresji, u których ryzyko ciężkiego przebiegu infekcji jest wyraźnie zwiększone. Powinni oni unikać bezpośredniego kontaktu zarówno z osobami chorymi, jak i z tymi, którzy niedawno przebyli mononukleozę zakaźną, ponieważ mogą oni nadal być źródłem zakażenia.

Podsumowanie

Mononukleoza zakaźna to wirusowa choroba przenoszona głównie przez kontakt ze śliną. Najczęściej występuje u dzieci i młodzieży. Objawia się bólem gardła, gorączką, powiększeniem węzłów chłonnych i zmęczeniem. Leczenie jest objawowe. Powikłania są rzadkie, ale mogą obejmować m.in. pęknięcie śledziony. Nie ma szczepionki – kluczowa jest higiena i unikanie kontaktu z osobami zakażonymi.

Referencje:

1. Kawalec, W., Grenda, R., & Kulus, M. (Red.). (2024). Pediatria (t. 1–2, 3. wyd.). Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie. ISBN 978-83-01-23635-9.

2. Leung, A. K., Lam, J. M., & Barankin, B. (2024). Infectious mononucleosis: an updated review. Current pediatric reviews, 20(3), 305-322.

3. Sylvester, J. E., Buchanan, B. K., & Silva, T. W. (2023). Infectious mononucleosis: rapid evidence review. American Family Physician, 107(1), 71-78.