Choroby zależne od kwasu solnego

Choroby zależne od kwasu solnego - informacje podstawowe

Kwas solny (HCl) jest substancją konieczną do prawidłowego trawienia spożywanych pokarmów. W sytuacji prawidłowej znajduje się w żołądku i tam też pełni swoje podstawowe funkcje. Pierwszą z nich jest tworzenie silnie kwaśnego środowiska (pH soku żołądkowego wynosi zaledwie 1,0), które ma działanie bakteriobójcze – zapobiega przedostawaniu się potencjalnie niebezpiecznych bakterii, przyjmowanych z pożywieniem, do dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Drugą funkcją kwasu solnego jest aktywacja enzymu (pepsyny) niezbędnego do rozpoczęcia trawienia białek. Funkcja ostatnia to udział w stymulacji wydzielania żółci. Podstawowe funkcje HCl przedstawia poniższy schemat.

Ze względu na bardzo żrący charakter kwasu solnego organizm wytworzył swoiste mechanizmy obronne chroniące ściany żołądka przed „samotrawieniem” na skutek kontaktu z tak kwaśnym pH. Jest to przede wszystkim zdolność do produkcji ochronnej warstwy śluzu wzdłuż całej wewnętrznej ściany żołądka oraz lokalnego gromadzenia substancji zasadowych, które zobojętniają HCl. W efekcie powstaje bardzo cienka przestrzeń ochronna. Sprawia ona, że w bezpośrednim sąsiedztwie wewnętrznej powierzchni ściany żołądka pH wynosi 6,0–7,0, a nie – jak w całym żołądku – zaledwie 1,0. Opisany mechanizm przedstawiono na poniższym schemacie.

Przyczyny powstawania chorób zależnych od kwasu solnego

W pewnych sytuacjach patologicznych mechanizm obronny oparty na produkcji śluzu i gromadzeniu jonów zasadowych wzdłuż ściany żołądka staje się niewydolny. Dochodzi wówczas do uszkodzenia błony śluzowej żołądka i powstania – w najłagodniejszej formie – zapalenia, a w formie bardziej zaawansowanej – płytszych nadżerek lub głębszych owrzodzeń.

Chorobą silnie związaną z kwasem solnym jest również choroba refluksowa przełyku. Polega ona na cofaniu się treści żołądkowej do światła przełyku (na skutek niewydolności mięśnia tworzącego jednokierunkową śluzę między przełykiem a żołądkiem). O ile śluzówka żołądka jest przystosowana do pracy w kwaśnym środowisku, o tyle śluzówka przełyku takich właściwości nie ma. Nawet niewielka ilość kwaśnej treści powoduje zapalenie przełyku – pojawiają się zgaga i pieczenie za mostkiem.

Za podstawową przyczynę uszkodzenia ochronnej bariery w żołądku uważa się stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Należą do nich leki dostępne bez recepty: ibuprofen, kwas acetylosalicylowy, naproksen, ketoprofen, jak również przepisywane na receptę: diklofenak czy deksketoprofen. Upośledzają one tworzenie warstwy śluzowej wzdłuż ściany żołądka. Kolejną przyczyną są inne substancje drażniące – takie jak alkohol, ale też żółć cofająca się z początkowego odcinka jelita cienkiego do żołądka. Do rzadszych przyczyn wrzodów zaliczyć można ciężkie zakażenia, oparzenia dużej powierzchni ciała czy stosowanie chemioterapii w leczeniu nowotworów.

Epidemiologia chorób zależnych od kwasu solnego

Brak jest dokładnych danych mówiących o częstości występowania zapalenia błony śluzowej żołądka, ponieważ wielu chorych z uwagi na niezbyt dokuczliwy charakter objawów lub poprawę po zastosowaniu leków bez recepty nie zgłasza się do lekarza. Więcej danych mówi o częstości występowania choroby wrzodowej, czyli bardziej zaawansowanej formy uszkodzenia śluzówki żołądka. Szacuje się, że choroba ta dotyczy 6–10% ludzi, a ryzyko rośnie wraz z wiekiem. Dużo częściej rozpoznaje się chorobę refluksową przełyku: objawy występują codziennie nawet u 7% populacji, a raz w tygodniu – nawet u 25–30%.

Objawy chorób zależnych od kwasu solnego

Podstawowym objawem zapalenia błony śluzowej żołądka jest ból lub dyskomfort w nadbrzuszu. Dodatkowo mogą się pojawić nudności i wymioty. Jeśli owrzodzenie jest głębokie i świeże, może dojść do krwawienia ze ściany żołądka. Obserwuje się wówczas czarne zabarwienie treści zwracanej podczas wymiotów – „fusowate wymioty”. Jest to objaw wymagający NATYCHMIASTOWEJ KONSULTACJI LEKARSKIEJ! Jeśli krwawienie jest mniej nasilone i nie powoduje wymiotów, dostrzec można jedynie czarne zabarwienie stolca, który najczęściej ma również luźniejszą konsystencję – stąd nazwa „smoliste stolce”.

Nieco inaczej wyglądają objawy refluksu żołądkowo-przełykowego. Obejmują one uczucie zgagi i cofania treści żołądkowej do przełyku, a czasem nawet do gardła. Nasilają się w pozycji leżącej na wznak, przy pochylaniu się do przodu i po spożyciu obfitego, ciężkostrawnego posiłku. Nie można też zapominać o pozaprzełykowych objawach refluksu, które obejmują chrypkę (na skutek podrażnienia strun głosowych przez kwaśną treść żołądkową), suchy kaszel, uczucie niespecyficznego bólu w klatce piersiowej. Objawami, które wymagają pilnej diagnostyki, są: ból podczas przełykania lub trudność w przełykaniu, chudnięcie i krwawienie pod postacią fusowatych wymiotów czy smolistych stolców.

Leczenie chorób zależnych od kwasu solnego

Podstawą leczenia zapalenia błony śluzowej żołądka jest unikanie substancji, które wywołały chorobę, zaprzestanie spożywania alkoholu, pokarmów ostrych i mocno przyprawionych oraz palenia tytoniu. W dalszej kolejności zaleca się leki z grupy inhibitorów pompy protonowej, które zmniejszają kwaśność soku żołądkowego. Pomocniczo można zastosować H₂-blokery (głównie ranitydynę i famotydynę), również pełniące tę funkcję.

W terapii choroby refluksowej przełyku duże znaczenie ma zmiana stylu życia. Obejmuje ona:

• przyjmowanie posiłków najpóźniej 2 godz. przed planowanym zaśnięciem
• wyższe ustawienie wezgłowia łóżka do spania – tak by utrudnić cofanie się treści do przełyku
• zaprzestanie palenia papierosów
• stosowanie diety z ograniczeniem spożycia tłustych potraw, alkoholu i kawy
• zmniejszenie masy ciała u chorych z otyłością.

Zastosowanie znajdują także leki opisane powyżej, do których dołączyć można leki zobojętniające: związki magnezu i glinu, kwas alginowy.

Profilaktyka chorób zależnych od kwasu solnego

Podstawą profilaktyki zapalenia błony śluzowej żołądka i choroby refluksowej przełyku są:

• unikanie substancji powodujących uszkodzenie śluzówki (głównie alkoholu, potraw tłustych i ostro przyprawionych)
• unikanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych; jeśli muszą być stosowane, zwłaszcza długo, należy rozważyć wdrożenie leków
• niepalenie tytoniu
• spożywanie niewielkich objętościowo, ale częstych posiłków (ostatni posiłek najpóźniej 2 godz. przed zaśnięciem).

Piśmiennictwo:

1. Barylski M, Banach M, Okoński P. Choroba refluksowa przełyku (GERD) – postępowanie zachowawcze a leczenie operacyjne. Przewodnik Lekarza/Guide for GPs 2004; 7(10): 48–51.
2. Pawlak K, Kurek K. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy bez tajemnic. Kompendium dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej i pacjentów. Lublin 2020.
3. Szczeklik A, Gajewski P (eds.). Interna Szczeklika 2021. Kraków 2021.