Szacowany czas czytania: 6 minut
Zakażenia pneumokokowe u dzieci
Zakażenia pneumokokowe stanowią jedne z najważniejszych zagrożeń w wieku dziecięcym. Pneumokoki to bakterie, które mogą wywoływać różne postacie kliniczne choroby: od stosunkowo niegroźnych zapaleń zatok czy ucha, poprzez zapalenie płuc, aż do najgroźniejszych schorzeń, jakimi są zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy sepsa. Dostępne szczepienia przeciwko chorobom wywoływanym przez pneumokoki znacząco zmniejszają ryzyko ciężkiej postaci choroby i zapobiegają powikłaniom zakażenia. Kiedy podejrzewać zakażenie pneumokokowe i jak się przed nim chronić?
Zakażenia pneumokokowe u dzieci - informacje podstawowe
Pneumokoki (łac. Streptococcus pneumoniae) to bakterie Gram-dodatnie (termin ten odnosi się do ich wyglądu podczas określonego typu barwienia), które uważa się za jedne z najczęstszych i najbardziej niebezpiecznych patogenów wywołujących zakażenia u ludzi. Największą zapadalność na zakażenia pneumokokowe obserwuje się w grupie dzieci poniżej 2. roku życia oraz w populacji osób starszych powyżej 65. roku życia. Nie oznacza to jednak, że pozostałe grupy wiekowe są wolne od ryzyka choroby. Źródłem zakażenia jest człowiek – bakterie przenoszą się na inną osobę przez bezpośredni kontakt z osobą chorą lub nosicielem (bezobjawowym), a także poprzez wydzielinę z dróg oddechowych i ślinę – również drogą powietrzną, kropelkową. Do zakażeń dochodzi najczęściej w większych skupiskach ludzi (żłobki, przedszkola, szkoły, ale też placówki ochrony zdrowia). Wyższe ryzyko choroby mają osoby z obniżoną odpornością – do tej grupy zalicza się m. in. dzieci urodzone przedwcześnie, obciążone dodatkowymi schorzeniami czy wadami wrodzonymi.
Jakie objawy dają zakażenia pneumokokowe?
Zakażenie pneumokokami może dawać różne typy zachorowań, w zależności od typu bakterii oraz wydolności układu odpornościowego osoby zakażonej.
Do najłagodniejszych typów zakażeń wywoływanych przez pneumokoki zalicza się zapalenie zatok przynosowych oraz zapalenie ucha środkowego. Objawy tych chorób różnią się w zależności od wieku pacjenta. U najmłodszych dzieci w przebiegu zakażeń jedynymi objawami mogą być gorączka, zaburzenia przyjmowania płynów i pokarmów, wymioty i/lub apatia oraz osłabienie. Im starsze dzieci, tym objawy zakażenia stają się bardziej typowe dla konkretnej jednostki chorobowej – dziecko może wskazywać na bolące ucho, skarżyć się na bóle czy zawroty głowy, może również pojawiać się wyciek ropnej wydzieliny z ucha. Niestety niewłaściwie leczone pneumokokowe zapalenie ucha może być powodem trwałego upośledzenia słuchu.
Najważniejszą chorobą wywoływaną przez pneumokoki jest zapalenie płuc, które może przebiegać od postaci łagodnych aż do ciężkich zakażeń przebiegających z sepsą i obarczonych wysoką śmiertelnością. Najczęstsze objawy choroby to wysoka gorączka, kaszel, postępujące osłabienie, a także zaburzenia oddychania, u dzieci mogące szybko powodować sinicę skóry, widoczną pracę mięśni oddechowych i zwiększenie liczby oddechów na minutę. Im młodsze dziecko, tym objawy choroby mogą być mniej specyficzne.
Najgroźniejszymi postaciami zakażenia pneumokokowego są zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR) oraz zakażenie ogólnoustrojowe – tak zwana inwazyjna choroba pneumokokowa, w której dochodzi do zajęcia wielu narządów wewnętrznych. W tych postaciach choroby zakażenie może prowadzić do śmierci lub trwałych powikłań neurologicznych. Do pierwszych objawów należą zwykle wysoka gorączka, szybkie pogorszenie się stanu ogólnego, niepokój, apatia, bóle głowy, zaburzenia świadomości, drgawki, a u niemowląt dodatkowo napięte i widocznie tętniące ciemiączko. Bardzo niepokojącym objawem jest wystąpienie zmian skórnych o charakterze wybroczyn (drobnych wylewów podskórnych), pojawiających się zwykle na kończynach – podejrzenie wystąpienia wybroczyn wymaga pilnej konsultacji lekarskiej.
Co istotne, niekiedy pneumokoki zasiedlają błony śluzowe nosa lub gardła, nie powodując przy tym objawów chorobowych. Taki stan nazywany jest przewlekłym nosicielstwem. Samo wyhodowanie bakterii z wymazu z gardła lub nosa nie stwarza konieczności leczenia antybiotykiem, jeśli sam pacjent nie prezentuje objawów choroby. Stan przewlekłego nosicielstwa zdarza się częściej u dzieci uczęszczających do żłobków i przedszkoli.
Jak leczy się zakażenia pneumokokowe?
Zakażenia pneumokokowe jako zakażenia bakteryjne wymagają leczenia antybiotykami. W zależności od stanu klinicznego dziecka, jego wieku oraz postaci zakażenia lek może być podawany drogą doustną (zawiesiny do picia lub tabletki w przypadku starszych dzieci) bądź też drogą dożylną. U noworodków w 1. miesiącu życia zakażenie pneumokokowe wymaga hospitalizacji i leczenia dożylnego. U starszych dzieci o sposobie leczenia decyduje lekarz po osobistym zbadaniu dziecka.
Niestety coraz częściej obserwuje się niewrażliwość pneumokoków na stosowane antybiotyki, zwłaszcza u najmłodszych dzieci – ma to związek z nadużywaniem antybiotyków i rosnącą lekoopornością tych bakterii.
Jak chronić się przed zakażeniami pneumokokowymi?
Najskuteczniejszą znaną obecnie formą ochrony przed zakażeniami pneumokokowymi są szczepienia ochronne realizowane od pierwszych lat życia dziecka. Szczepienia ochronne przyniosły ogromną zmianę w liczbie zachorowań na zakażenia pneumokokowe. Przed ich wprowadzeniem na choroby wywołane przez bakterie Streptococcus pneumoniae umierało na całym świecie ok. miliona dzieci rocznie, głównie poniżej 5. roku życia.
W wyniku powszechnych szczepień dzieci w okresie niemowlęcym doszło do zmniejszenia częstości zachorowań na inwazyjną chorobę pneumokokową, zapalenie płuc, zapalenie ucha środkowego, a także zmniejszenia częstości nosicielstwa pneumokoków w jamie nosowo-gardłowej. Szczepionki są dobrze tolerowane i bezpieczne, nie zawierają one żywych patogenów, a jedynie niewielki fragment komórki bakteryjnej, który wystarcza do wytworzenia przeciwciał.
Dla kogo przeznaczone są szczepienia przeciwko pneumokokom?
Szczepienia przeciwko pneumokokom znajdują się w aktualnym polskim kalendarzu szczepień, od roku 2017 figurują jako szczepienia obowiązkowe. Pierwsze szczepienie wykonywane jest po 6. tygodniu życia.
Szczepienia bezpłatne, dostępne w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia, realizowane są za pomocą szczepionki 10-walentnej. Oznacza to, że w jej skład wchodzi 10 serotypów pneumokoków, przed którymi szczepionka zabezpiecza.
Istnieje możliwość zaszczepienia dziecka szczepionką 13-walentną, która jest odpłatna i którą należy wykupić w aptece na podstawie recepty lekarskiej. Dodatkowe serotypy zawarte w szczepionce (3, 6A, 19A) zwiększają ochronę przed inwazyjną chorobą pneumokokową o dodatkowe 5% (84% dla szczepionki 10-walentnej, 89% dla szczepionki 13-walentnej).
Piśmiennictwo:
- Karlikowska-Skwarnik M, Kuchar E. Zakażenia pneumokokowe u dzieci. Forum Pediatr Prakt 2020; 35: 12–23
- O’Brien KL i wsp. Burden of disease caused by Streptococcus pneumoniae in children younger than 5 years: global estimates. Lancet 2009; 374(9693): 893–902.
- Whitney CG. More evidence for use of pneumococcal conjugate vaccines. Lancet 2013; 381(9862): 182–183.
- Brady MT i wsp; Committee on Infectious Diseases. Immunization for Streptococcus pneumoniae infections in high-risk children. Pediatrics 2014; 134 (6): 1230–1233.
- Zakład Epidemiologii NIZP-PZH, Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi GIS. Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 grudnia 2017 r. oraz w porównywalnym okresie 2016 r. Online: http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2017/INF_17_12B.pdf.