Osteoporoza

Osteoporoza – informacje podstawowe

Osteoporoza, charakteryzująca się utratą masy i wytrzymałości kości, która prowadzi do złamań, prawdopodobnie istniała od zarania ludzkości, ale za sprawą wzrostu długości życia człowieka dopiero niedawno stała się głównym problemem klinicznym. Na początku XIX wieku sir Astley Cooper, wybitny angielski chirurg, zauważył „lekkość i miękkość, której [kości] nabywają w bardziej zaawansowanych stadiach życia” oraz że „ten stan kości…” bardzo sprzyja powstawaniu pęknięć. Osteoporozę rozumie się obecnie jako chorobę układu kostnego, której konsekwencją kliniczną są złamania kości. Za złamanie związane z osteoporozą uważa się tak zwane złamanie niskoenergetyczne, definiowane jako złamanie powstałe na skutek upadku z pozycji stojącej, czyli „z wysokości ciała”, lub złamanie samoistne w typowej lokalizacji: kręgosłup, szyjka kości udowej, nadgarstek, kość ramienna. Osteoporoza jest chorobą, która na świecie dotyka 22,1% kobiet oraz 6,1% mężczyzn powyżej 50. roku życia. Szacuje się, że w Polsce, choruje 2,1 mln osób, z czego 1,7 mln to kobiety, a ryzyko jej wystąpienia rośnie wraz z wiekiem. Na zachorowanie najbardziej narażone są kobiety w wieku pomenopauzalnym, z uwagi na zmianę profilu hormonalnego i utratę żeńskich hormonów płciowych (estrogenów) w ilości chroniącej przed ubytkami tkanki kostnej.

Kto jest najbardziej narażony na osteoporozę?

Zachorowaniu na osteoporozę sprzyjają:

• zaawansowany wiek,
• płeć żeńska,
• predyspozycje rodzinne,
• rasa kaukaska,
• przebyte złamania w wieku dorosłym,
• demencja,
• zły stan zdrowia,
• drobna budowa ciała i mały wskaźnik BMI,
• długotrwale leczenie glikokortykosteroidami (GKS),
• niedobór witaminy D,
• palenie tytoniu,
• spożywanie alkoholu,
• mała podaż wapnia w diecie,
• mała lub nadmierna podaż fosforu w diecie,
• nadmiar lub niedobór białka w diecie,
• nadmierne picie kawy,
• siedzący tryb życia lub unieruchomienie.

Najsilniejszymi z wymienionych czynnikami ryzyka są:

• płeć żeńska,
• niska masa ciała,
• niewielka aktywność fizyczna,
• długa terapia GKS lub innymi lekami (np. heparyną).

Typowa chora na osteoporozę to drobna kobieta po 60. roku życia o niewielkiej aktywności fizycznej.

Osteoporoza – objawy

Osteoporoza to cicha epidemia, której można zapobiegać i którą można leczyć. Zanik tkanki kostnej jest bezbolesny i nie daje objawów. Najczęściej pierwszym objawem osteoporozy jest złamanie w wyniku niewielkiego urazu lub upadku z małej wysokości, czyli z tzw. wysokości ciała, albo nawet bez urazu. W starszym wieku złamania mogą być bardzo niebezpieczne. Dotyczy to zwłaszcza złamania szyjki kości udowej, które wymaga leczenia operacyjnego i jest obciążone ryzykiem wielu powikłań do zgonu włącznie. Złamanie szyjki kości udowej stanowi jedną z najczęstszych przyczyn unieruchomienia osób starszych w łóżku i ich trwałej niepełnosprawności. Niestety wiele z nich nie kwalifikuje się do leczenia operacyjnego z uwagi na choroby towarzyszące.

Osteoporoza – diagnostyka

Głównym kryterium diagnostycznym w przypadku osteoporozy jest pomiar gęstości mineralnej kości (ang. bone mineral density, BMD). Najczęściej wykorzystuje się w tym celu technikę densytometrii kostnej. Badanie wykonywane jest za pomocą specjalnego aparatu rentgenowskiego i nie wymaga szczególnego przygotowania pacjenta. Typowy wydruk wyniku zawiera obraz badanej okolicy oraz wyniki pomiaru: gęstość powierzchniową w g/cm² oraz wskaźnik T (T-score – prawidłowo od +1,0 do –1,0).

W Polsce działa program bezpłatnych badań densytometrycznych, które pozwalają wychwycić ubytek kostny, zanim dojdzie do złamania. Program jest przeznaczony dla kobiet w wieku od 50 do 70 lat, u których dotychczas nie wykryto osteoporozy. Corocznie lista ośrodków medycznych biorących udział w programie jest publikowana na stronach internetowych Narodowego Funduszu Zdrowia.

Osteoporoza – leczenie

Leczenie osteoporozy polega przede wszystkim na zmniejszaniu ryzyka złamań. Odpowiednio dobrane leki hamują proces niszczenia kości i wspomagają odbudowę ich struktury. Bardzo ważna jest suplementacja wapnia i witaminy D – zarówno w pierwszej fazie leczenia, jak i po włączeniu innych leków, a także zaprzestanie palenia tytoniu.

Najczęściej w leczeniu stosuje się bisfosfoniany (dostępne są preparaty dożylne i doustne), które hamują resorpcję kości (wchłanianie składników mineralnych kości prowadzące do jej wymiany lub zaniku). Leczenie jest długotrwałe, a leki stosuje się w różnych schematach, np. raz na tydzień lub raz na miesiąc. Leczenie bisfosonianami wiąże się niekiedy z nieprzyjemnymi działaniami niepożądanymi (najczęściej ze strony górnego odcinka układu pokarmowego), które czasami prowadzą do przerwania leczenia. W celu uniknięcia powikłań zaleca się, aby zażyć lek, popijając go 100–200 ml wody, i pozostać w pozycji pionowej przez 30–40 minut.

Duże znaczenie mają również zachowania prozdrowotne. Najważniejszym czynnikiem jest adekwatna do stanu zdrowia aktywność fizyczna. Siedzący tryb życia i przedłużone leżenie w łóżku prowadzą do zwiększonej utraty masy kostnej. Dlatego aby zminimalizować utratę masy kostnej u osób starszych, należy starać się wdrażać umiarkowany program ćwiczeń. Może to być np. chodzenie, które dla starszej osoby ze złamaniami kręgów i znacznym ubytkiem masy kostnej może być jedynym możliwym do wykonania ćwiczeniem. Pływania nie poleca się w profilaktyce złamań, ponieważ nie daje ono wymaganego obciążenia dla tkanki kostnej i nie poprawia struktury kości. Zalecane są przede wszystkim ćwiczenia poprawiające równowagę, np. tai chi, oraz ćwiczenia z użyciem niewielkich ciężarków (oporowe), które zwiększają masę mięśniową.

Profilaktyka upadków ma kluczowe znaczenie dla pacjentów z osteoporozą.

Jakie czynności warto podjąć, aby zapobiegać upadkom?

• Zadbaj o korekcję zaburzeń widzenia.
• Zadbaj o leczenie zaburzeń równowagi.
• Wykonuj ćwiczenia fizyczne w celu poprawy sprawności ruchowej i wzmocnienia mięśni.
• Noś odpowiednie obuwie wyposażone w podeszwy antypoślizgowe.
• Stosuj pomoce ortopedyczne takie jak kule, laski itp.
• Unikaj śliskich podłóg, utrudnień w przemieszczaniu się.
• Zadbaj o dostateczne oświetlenie.
• Rozważ umocowanie w domu podpórek (np. przy toalecie, pod prysznicem).
• Unikaj stosowania długo działających leków nasennych.

Piśmiennictwo:

1. Program profilaktyki osteoporozy. Online: https://pacjent.gov.pl/programy-profilaktyczne/profilaktyka-osteoporozy [dostęp 28.04.22].
2. NFZ o zdrowiu. Osteoporoza. Centrala narodowego Funduszu Zdrowia, Warszawa 2019.
3. Nichols KJ. Evaluation of osteoporosis. J Am Osteopath Assoc 2000; 100(1 Suppl): S4–7.
4. Raisz LG. Pathogenesis of osteoporosis: concepts, conflicts, and prospects. J Clin Invest 2005;115(12): 3318–3325.
5. Tafaro L, Napoli N. Current and Emerging Treatment of Osteoporosis. In: ed. Falaschi P, Marsh D. Orthogeriatrics: The Management of Older Patients with Fragility Fractures [Internet]. Cham (CH): Springer; 2021. Chapter 15.
6. Wawrzyniak A, Horst-Sikorska W. Osteoporoza starcza [Senile osteoporosis]. Pol Arch Med Wewn 2008; 118 Suppl: 59–62.