Płukanie zatok i nosa – co warto wiedzieć?

Informacje podstawowe o płukaniu zatok i nosa

Nos pełni wiele funkcji, głównie związanych z oddychaniem i węchem, stanowi pierwszą bramę dla powietrza i tlenu, ale także dla patogenów. Sól fizjologiczną można podawać do nosa w postaci dużej objętości płynu do płukania za pomocą zbiorników i rurek lub w małej objętości za pomocą urządzeń, które dostarczają drobną mgiełkę lub strumień soli fizjologicznej do nosa. Oprócz 0,9% soli fizjologicznej czasami stosuje się hipertoniczną sól fizjologiczną, aby zapewnić większe stężenie soli w płynie używanym w jamie nosowej i zatokach. Uważa się, że irygacja nosa solą fizjologiczną (popularna metoda leczenia schorzeń zatok i nosa) łagodzi objawy infekcji górnych dróg oddechowych przez usuwanie nadmiaru śluzu, zmniejszanie przekrwienia i poprawę oddychania. Po operacjach zatok i jamy nosowej pomaga usuwać bakterie i sprzyja gojeniu, utrzymując dobre nawilżenie i zapobiegając przesuszeniu warstwy powierzchniowej śluzówki.

Płukanie zatok i nosa - mechanizm działania

Górne drogi oddechowe stanowią pierwszą bramę dla patogenów, w tym wirusów, bakterii i grzybów, alergenów, dymu papierosowego i substancji zanieczyszczających. Nos chroni organizm przed szkodliwymi czynnikami, spełniając trzy główne funkcje: ogrzewa, nawilża i filtruje wdychane powietrze. Tę ostatnią funkcję gwarantuje skuteczny i wydajny mechanizm: oczyszczanie śluzowo-rzęskowe. W praktyce klinicznej za upośledzenie fizjologii nosa odpowiadają 2 główne mechanizmy patofizjologiczne: niedrożność nosa i nadmierna produkcja śluzu. Niedrożność nosa może wynikać z kilku przyczyn, w tym alergii i infekcji, i wiąże się ze zmniejszonym przepływem powietrza, co może mieć poważne konsekwencje ogólnoustrojowe, takie jak niedotlenienie i oddychanie przez usta. Jest to główny mechanizm przyczyniający się do astmy wywołanej wysiłkiem fizycznym.

Hipertoniczny lub izotoniczny roztwór soli można stosować na różne sposoby, w tym w postaci aerozolu, płukanek do nosa, irygacji i wdmuchiwania. Jednak irygacja nosa stanowi najskuteczniejszą metodę usuwania śluzu, ponieważ duże ilości roztworu soli fizjologicznej przedostają się przez jamy nosowe i usuwają zanieczyszczenia w sposób najbardziej efektywny. Uważa się, że płukanie nosa i zatok poprawia oczyszczanie śluzowo-rzęskowe i pozwala na skuteczniejsze eliminowanie czynników potencjalnie szkodliwych dla organizmu. Oprócz łagodzenia objawów zapalenia zatok i nosa irygacja solą fizjologiczną może usunąć materiał zakaźny z zatok i zmniejszyć kaszel związany ze spływaniem po tylnej ścianie gardła. Istnieją dowody na skuteczność płukania nosa solą fizjologiczną w leczeniu przewlekłego zapalenia zatok i alergicznego nieżytu nosa. Irygacje i płyny są dostępne na rynku w różnych stężeniach i postaciach kombinacji soli i wody. Wykazano, że irygacja nosa pod ciśnieniem, czyli „płukanie nosa”, bezpiecznie skraca czas trwania i nasilenie chorób takich jak grypa czy COVID-19. Pomaga też utrzymać nawilżenie wnętrza jamy nosowej, co ułatwia prawidłowe funkcjonowanie śluzówki nosa.

Kiedy stosować płukanie zatok i nosa?

Płukanie jamy nosowej roztworem izotonicznej soli fizjologicznej (w stężeniu 0,9%) jest odpowiednie do codziennej higieny nosa, ponieważ ma działanie mechaniczne, wypłukujące śluz i brud. Poprawia też funkcje oczyszczające rzęsek, zmniejsza czas kontaktu między błoną śluzową a zanieczyszczeniami, pomagając zapobiegać zakażeniom, i wspomaga nawilżanie błony śluzowej. Roztwory hipertoniczne mają nie tylko mechaniczne działanie czyszczące, ale też wykorzystują efekt osmotyczny, co pozwala skuteczniej walczyć z niedrożnością nosa i stanem zapalnym. Nie są zalecane w przypadku obecności zmian w jamie śluzowej nosa ani u osób z predyspozycjami do krwawień z nosa. Płukanie można przeprowadzać w domu, także u małych dzieci, u kobiet w ciąży i w okresie karmienia piersią. 

Płukanie zatok i nosa - przeciwwskazania

Płukanie nosa nie jest jednak przeznaczone dla każdego. Nie powinno się go wykonywać, jeśli występują objawy ostrego zapalenia ucha, objawy zwiększonego ciśnienia w jednym uchu lub obojgu, całkowita niedrożność jednego lub obu nozdrzy oraz w przypadkach niedawno przebytych zabiegów operacyjnych w zakresie uszu oraz zatok przynosowych. Przeciwwskazaniem są także ostre i nawracające krwawienia z nosa (zwłaszcza do stosowania roztworów hipertonicznych) oraz jawne rany nosa. 

Poprawne płukanie zatok i nosa

Płukanie nosa jest szczególnie użyteczne u niemowląt i małych dzieci, które nie są jeszcze w stanie wydmuchać nosa samodzielnie. W pierwszej kolejności należy odpowiednio przygotować roztwór przeznaczony do płukania. Można użyć gotowego preparatu lub przygotować go samodzielnie. Trzeba jednak pamiętać, że woda kranowa może zawierać potencjalnie szkodliwe czynniki chemiczne oraz drobnoustroje, których wprowadzenie do nosa i zatok jest niebezpieczne. Do przygotowania roztworu do płukania zaleca się więc wodę destylowaną lub przegotowaną i ostudzoną wodę kranową. Ważne jest, aby roztwór miał odpowiednią temperaturę, gdyż błona śluzowa łatwo może ulec uszkodzeniu termicznemu.

Płukanie nosa wykonuje się w pozycji pochylenia, najlepiej nad zlewem. Trzeba delikatnie skręcić głowę w ten sposób, aby nozdrze, z którego ma wypływać roztwór, znajdowało się niżej od płukanego otworu nosowego. W trakcie zabiegu powinno się oddychać spokojnie przez usta. Zabiegu płukania nosa i zatok nie należy wykonywać z dużą siłą – powoli wtłaczamy roztwór do nozdrza, obserwując stale jego wypływ drugą stroną. Podczas płukania nie wolno odchylać głowy do tyłu, zwłaszcza w przypadku dzieci, aby uniknąć połknięcia lub wdychania roztworu. W przypadku pojawienia się bólu, niedrożności lub dyskomfortu należy przerwać płukanie i oczyścić nos. Po zabiegu wskazane jest dokładne wydmuchanie nosa; nie zaleca się również wychodzenia na zewnątrz, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym, do czasu wypłynięcia całości płynu z nozdrzy. Należy również zwrócić uwagę na odstęp pomiędzy aplikowaniem kropli do nosa (np. zawierających glikokortykosteroidy) a płukaniem nosa i zatok – powinno stosować się je przynajmniej pół godziny po zabiegu.

Zabieg jest bezpieczny i dobrze tolerowany. Niektórzy czują pieczenie lub kłucie w nosie po przepłukaniu nosa. W takiej sytuacji należy zmniejszyć ilość soli używanej w roztworze. Trzeba również zwrócić uwagę na higienę zabiegu – powinno się go wykonywać z użyciem czystych urządzeń i unikać współdzielenia butelek do irygacji. Niezalecane jest także przechowywanie przygotowanego roztworu z uwagi na ryzyko rozwoju bakterii i innych patogenów. 

Piśmiennictwo

1. Bartle J, Millington A. How to perform nasal douching. Nurs Stand 2017; 31(49): 41–45.
2. Ciprandi G, Gelardi M. Open and clean: the healthy nose. Acta Biomed 2019; 90(2-S): 4–6. 
3. Gallant JN, Basem JI, Turner JH i wsp. Nasal saline irrigation in pediatric rhinosinusitis: A systematic review. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2018; 108: 155–162. 
4. Head K, Snidvongs K, Glew S i wsp. Saline irrigation for allergic rhinitis. Cochrane Database Syst Rev 2018; 6(6): CD012597.