Badania profilaktyczne – kiedy wykonać jakie?

Czy badania przesiewowe są dla mnie?

Badanie przesiewowe i szeroko zakrojona profilaktyka stanowią ważny element budowania zdrowego społeczeństwa. Już Hipokrates mówił, że “lepiej zapobiegać niż leczyć”. Jednocześnie, badanie dla samego badania może przynieść więcej szkody niż pożytku. Zamiast wykrycia choroby może generować niepotrzebny stres i napięcie. Wykonywanie jakichkolwiek działań diagnostycznych powinno być poprzedzone analizą potrzeb i sprawdzeniem, jak wynik badania ma się do obecnego stanu osoby je wykonującej. Owszem, badania profilaktyczne wykonuje się u zdrowych pacjentów, ale nie oznacza to, że robi się je w tej samej formie wszystkim. Wykonanie każdego badania diagnostycznego, nawet prostej morfologii krwi obwodowej, dobrze jest poprzedzić wizytą u lekarza. Dzięki temu można uniknąć wykonywania nietrafionych dla siebie badań lub odroczyć je w czasie, bo np. wykonanie morfologii po zastosowaniu jakiegoś leku zaburzy wyniki i nie będą one odpowiadały faktycznemu stanowi rzeczy. 

Ponadto, podstawowym zadaniem, które stoi przed osobami zajmującymi się badaniami profilaktycznymi, jest zdefiniowanie grupy ryzyka, która odniesie korzyść z przeprowadzenia takiej diagnostyki. Wykonywanie mammografii u 30-letniej kobiety w większości przypadków nie przyniesie korzyści i nie pomoże w wykryciu zmiany potencjalnie niebezpiecznej. Jej gruczoł piersiowy jest zbudowany inaczej niż u kobiet po 45. roku życia, dla których projektowano to badanie przesiewowe – w efekcie uzyskany obraz może być trudno zinterpretować.. Najlepiej więc przed wykonywaniem jakichkolwiek badań udać się np. do przychodni podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) i właśnie tam zapytać o to, jakie badania warto w swojej grupie wiekowej przeprowadzić. 

Podstawowe badania diagnostyczne, które warto wykonywać niezależnie od wieku

Ten artykuł skupia się przede wszystkim na Programach Badań Profilaktycznych dostępnych w Polsce. Warto jednak zaznaczyć, że u osób w każdym wieku (a szczególnie u tych coraz starszych) należy monitorować co jakiś czas ogólny stan zdrowia. Zajmuje się tym lekarz, który podejmuje decyzje o przeprowadzeniu badań diagnostycznych. Badania takie jak: morfologia krwi obwodowej, badanie ogólne moczu, panel lipidowy, glikemia, mierzenie ciśnienia tętniczego czy USG jamy brzusznej powinny odpowiadać na konkretną potrzebę i monitorować pacjenta w szczególny, ale dostosowany do jego sytuacji i potrzeb sposób. Nie istnieje jeden uniwersalny schemat, który sprawdzi się u wszystkich osób na świecie i da pewność wykrycia choroby. Z inną częstotliwością należy monitorować osobę chorującą na otyłość lub obciążoną wywiadem rodzinnym nadciśnienia tętniczego niż osobę wysportowaną i ogólnie dotychczas zdrową. Najlepiej więc skonsultować się z lekarzem i wspólnie wypracować schemat częstotliwości badań podstawowych szytych na miarę.

Badania profilaktyczne dla osób od 20. roku życia

Dla osób od 20. roku życia dostępny jest bezpłatny program profilaktyczny Moje Zdrowie. To program obejmujący diagnostykę m.in. chorób serca, nowotworów, cukrzycy czy zdrowia psychicznego. 

Każda osoba, która rozpoczęła 20. rok życia, jak podaje Ministerstwo Zdrowia, może z niego skorzystać:

• co 5 lat (jeśli ma 20–49 lat - lata liczone są rocznikowo, nie od daty urodzin),
• co 3 lata (jeśli ma 50 i więcej lat - nie ma górnej granicy wieku).

A co jeśli osoby po 40. roku życia korzystały wcześniej z programu Profilaktyka 40 PLUS? Do nowego programu - programu Moje Zdrowie - można przystąpić po 12 miesiącach od wykonania badań Profilaktyka 40 PLUS [1].

By skorzystać z programu Moje Zdrowie, należy uzupełnić ankietę, w której znajdują się pytania o m.in. występowanie w rodzinie chorób cywilizacyjnych, styl życia czy zdrowie psychiczne. Ankieta jest dostępna online - w Internetowym Koncie Pacjenta (IKP) w zakładce "Profilaktyka" oraz w aplikacji mobilnej mojeIKP w zakładce "Profilaktyka". Można ją także wypełnić bezpośrednio w przychodni POZ, do której jest się zapisanym.

Podstawowy pakiet zawiera takie badania jak:

• morfologia krwi,
• stężenie glukozy we krwi,
• lipidogram, 
• poziom kreatyniny wraz z oszacowaną wartością eGFR (parametr dotyczący nerek),
• TSH (hormon tyreotropowy),
• badanie ogólne moczu.

W zależności od wieku i wyników kwestionariusza zdrowotnego można ostrzymać dodatkowy pakiet badań. Zakres rozszerzony badań diagnostycznych obejmuje: 

• próby wątrobowe (ALAT, AspAT, GGTP),
• PSA całkowity u mężczyzn po 50 roku życia,
• anty-HCV,
• lipoproteinę A (wykonana raz w życiu w ramach programu w wieku 20-40 lat),
• test na krew utajoną w kale – metoda FIT-OC, po 50. roku życia.

Podczas wizyty podsumowującej personel medyczny sprawdza m.in. ciśnienie, tętno, wagę, wzrost czy BMI. Na koniec pacjent otrzymuje analizę wyników badań laboratoryjnych i wyników ankiety (jeśli okaże się to konieczne, zostanie skierowany na dalszą diagnostykę), a także Indywidualny Plan Zdrowotny (IPZ), w którym znajdą się zalecenia dotyczące m.in. odżywiania i aktywności fizycznej [2]. 

Badania profilaktyczne dla osób w wieku 20-30 lat

Profilaktyka raka szyjki macicy 

Bardzo ważnym badaniem profilaktycznym dostępnym dla kobiet w tej grupie wiekowej jest program profilaktyki raka szyjki macicy [3]. Jest on skierowany do kobiet w wieku 25-59 lat, które w ciągu ostatnich 3 lat nie miały wykonywanego przesiewowego badania cytologicznego. Program polega na wykonywaniu cytologii klasycznej co 3 lata. Badanie można zrealizować nieodpłatnie w każdej poradni położniczo-ginekologicznej, która ma podpisaną umowę z NFZ oraz w wybranych poradniach POZ, które podpisały umowę na świadczenia położnej POZ w ramach programu. 

Należy jednak podkreślić, że Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników rekomenduje wykonywanie cytologii LBC (inaczej cienkowarstwowej lub płynnej) co 1-3 lata [4]. Zalecenia te różnią się od dostępnego w Polsce programu, niemniej, raz na 3 lata każdej kobiecie w wieku 25-59 lat przysługuje nieodpłatna cytologia klasyczna. 

Profilaktyka raka piersi u kobiet młodszych 

U kobiet przed 45. rokiem życia metodą z wyboru w celu monitorowania zmian w piersi jest USG. To badanie nie jest objęte Programem Badań Przesiewowych w Polsce, jego wykonywanie jest jednak kluczowe dla wczesnego wykrycia zmian rozrostowych w obrębie gruczołu piersiowego u młodszych pacjentek. Co ważne, jest bezpieczne również u kobiet w ciąży! Warto zapytać o to badanie swojego lekarza!

Badania profilaktyczne dla osób powyżej 40. roku życia

Profilaktyka raka piersi [5]

Wśród badań profilaktycznych dla kobiet w wieku 45-74 lata znajduje się program profilaktyki raka piersi [5]. Jest on skierowany do tych pacjentek, które w ciągu ostatnich 24 miesięcy nie wykonywały mammografii w ramach profilaktyki zdrowotnej lub otrzymały w roku ubiegłym pisemne wskazania do wykonania ponownego badania mammograficznego po upływie 12 miesięcy. Do udziału w programie nie trzeba skierowania, a zrealizować je można w poradniach stacjonarnych lub w mammobusie, który dojeżdża do wielu miejsc w Polsce. Szczegóły znajdziesz tutaj.

Badania profilaktyczne dla osób powyżej 50. roku życia

Profilaktyka raka jelita grubego [6]

Myśląc o badaniach profilaktycznych w grupie osób powyżej 50. roku życia, najczęściej do głowy przychodzi program profilaktyki raka jelita grubego [5]. Faktycznie, program oparty na wykonaniu przesiewowej kolonoskopii jest skierowany przede wszystkim do osób w wieku 50-65 lat, ale istnieją również inne wskazania, o które warto zapytać lekarza. Wszystkie osoby wyszczególnione w programie, które nie miały dotychczas kolonoskopii w jego ramach, mogą bez skierowania przyjść do wybranej przez siebie placówki i zgłosić chęć udziału w badaniu [6].

Samobadanie – najlepiej dostępne badanie profilaktyczne

Działaniem, które każdy może na co dzień wykonywać w ramach profilaktyki niektórych chorób nowotworowych, jest samobadanie. 

Samobadanie piersi

Samobadanie piersi umożliwia wykrycie niepokojących zmian w gruczole piersiowym. Nie zastąpi jednak badań obrazowych – to po prostu dobre uzupełnienie profilaktyki w okresach pomiędzy wykonywanymi USG czy mammografią. 

Samobadanie najlepiej wykonywać co miesiąc, pomiędzy 3. a 5. dniem po krwawieniu, najlepiej w tym samym dniu, co pozwala na wprowadzenie rutyny i ułatwia pamiętanie o comiesięcznym samobadaniu. Więcej informacji i wskazówki na temat jego wykonania znajdziesz w artykule: “Samobadanie, czyli profilaktyka raka piersi - jak je wykonać?”.

Pamiętaj, że badasz się nie po to, aby coś znaleźć, ale aby potwierdzić, że wszystko jest w porządku. Jeśli coś Cię niepokoi, umów się na wizytę do lekarza – nie czekaj [7]. 

Samobadanie jąder

Początkowe objawy nowotworu jądra mogą nie być wyraźne, przez co młodzi mężczyźni zwyczajnie je bagatelizują [8]. Okazuje się jednak, że w zdecydowanej większości przypadków stwierdza się obecność guzka w jądrze lub zmianę jego konsystencji – nieprawidłowości, które łatwo można wyczuć, badając się samodzielnie. Samobadanie jąder należy wykonywać raz w miesiącu. Technikę badania i więcej informacji na ten temat znajdziesz w artykule: “Samobadanie jąder – jak je poprawnie wykonać?”.

Podsumowanie

Dbanie o swoje zdrowie to zdecydowanie maraton, a nie sprint. Warto wiedzieć, jakie badania profilaktyczne wykonywać w zależności od wieku, ale jednocześnie pamiętać, że każde z nich ma swój określony cel i warto przed ich wykonaniem skonsultować swoje plany z lekarzem POZ. Najczęściej doradzi on, które badania dobrze jest wprowadzić, a jeśli będzie wiedział o nowościach w programach przesiewowych, pokieruje w odpowiednie miejsce.

Referencje

1. Program moje zdrowie. Pacjent GOV https://pacjent.gov.pl/program-moje-zdrowie [ostatni dostęp: 07.10.2025]
2. Nie czekaj na objawy – sprawdź swoje zdrowie w programie „Moje Zdrowie", NFZ GOV [ostatni dostęp: 07.10.2025]
3. Profilaktyka raka szyjki macicy. (2023). Pacjent GOV. Retrieved November 5, 2023, https://pacjent.gov.pl/program-profilaktyczny/profilaktyka-raka-szyjki-macicy
4. Postępowanie w screeningu raka szyjki macicy. (2022). PTGIN. Retrieved November 5, 2023, https://www.ptgin.pl/aktualnosc/schemat-postepowania-w-screeningu-raka-szyjki-macicy-rsm-polskiego-towarzystwa
5. Profilaktyka raka piersi. (2023). Pacjent GOV. Retrieved November 5, 2023, https://pacjent.gov.pl/program-profilaktyczny/profilaktyka-raka-piersi
6. Kolonoskopia badanie, które ratuje życie. (2023). Pacjent GOV. Retrieved November 5, 2023, https://pacjent.gov.pl/program-profilaktyczny/kolonoskopia-badanie-ktore-ratuje-zycie
7. Jak prawidłowo wykonać samobadanie piersi? (2023). Pacjent GOV. Retrieved November 5, 2023, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/jak-prawidlowo-wykonac-samobadanie-piersi
8. Rak jądra. (2020). Onkologia.org. Retrieved November 5, 2023, http://onkologia.org.pl/rak-jadra/