Szacowany czas czytania: 5 minut
Ciśnienie tętnicze
Ciśnienie tętnicze jest zmienne i zależy od wielu czynników. Za prawidłową kontrolę ciśnienia odpowiada przede wszystkim układ sercowo-naczyniowy, ale ważną rolę odgrywają także nerki, układ nerwowy i hormonalny. Wahania ciśnienia tętniczego mogą przebiegać bez uchwytnych objawów lub bezobjawowo, dlatego należy okresowo kontrolować jego wartości, a w razie wątpliwości zgłosić się do lekarza w celu wykonania pogłębionej diagnostyki. Każda dorosła osoba powinna wykonywać przesiewowe pomiary ciśnienia tętniczego raz na rok.
Ciśnienie tętnicze – informacje podstawowe
Za prawidłowe uznaje się ciśnienie tętnicze o wartościach mieszczących się w granicach 100–139/60–89 mmHg. Najczęstszym problemem zdrowotnym, który się obecnie obserwuje, jest podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, wynikające z predyspozycji rodzinnych, czynników genetycznych oraz wpływu środowiska. Ogólnie przyjętym kryterium rozpoznania nadciśnienia są powtarzające się lub utrwalone wartości ciśnienia tętniczego przekraczające 140/90 mmHg. Nadciśnienie tętnicze najczęściej rozwija się wraz z wiekiem i ma charakter pierwotny. Istnieją jednak postaci nadciśnienia uwarunkowane przez zaburzenia w funkcjonowaniu i budowie organizmu – tzw. nadciśnienie wtórne. Dużo rzadszym problemem jest obniżone ciśnienie krwi (hipotensja), czyli wartości ciśnienia tętniczego utrzymujące się poniżej 90/60 mmHg. Zazwyczaj jest ono związane z łagodnym odwodnieniem, niedostatecznym spożywaniem płynów, choć dla niektórych (zwłaszcza młodych kobiet) stanowi normę.
Przyczyny nadciśnienia tętniczego
Nadciśnienie tętnicze pierwotne jest uwarunkowane wieloczynnikowo. Najczęściej stanowi efekt współwystępowania predyspozycji rodzinnych, genetycznych i wpływu środowiska, czyli ogólnie pojętego stylu życia. Wskutek ich współdziałania dochodzi do zaburzenia funkcjonowania jednego lub kilku układów uczestniczących w regulacji ciśnienia tętniczego, co prowadzi do ustalenia ciśnienia krwi na wyższym poziomie. Istotną rolę w rozwoju nadciśnienia odgrywają:
układ hormonalny (tzw. układ renina–angiotensyna–aldosteron),
współczulny układ nerwowy (układ sympatyczny),
czynniki i substancje wytwarzane przez śródbłonek naczyniowy (prostacyklina, tlenek azotu, endoteliny).
Ryzyko rozwoju pierwotnego nadciśnienia tętniczego zwiększają ponadto:
nadmierne spożycie soli,
mała aktywność fizyczna,
otyłość (zwłaszcza brzuszna),
stres,
ciąża.
Spośród przyczyn prowadzących do wtórnego nadciśnienia tętniczego wyróżniamy przede wszystkim:
przewlekłe choroby nerek (m.in.: zapalenia nerek, przewlekła choroba nerek, uszkodzenia polekowe czy pozapalne, wady nerek),
zwężenie tętnic nerkowych,
wady aorty i jej odgałęzień,
zaburzenia hormonalne (hiperaldosteronizm pierwotny, zespół Cushinga, nadczynność lub niedoczynność tarczycy, nadczynność przytarczyc, akromegalia),
nowotwory (guz chromochłonny, zespół rakowiaka),
używanie środków psychoaktywnych (kokaina, amfetamina),
niektóre leki (glikokortykosteroidy, teofilina, niesteroidowe leki przeciwzapalne, niektóre chemioterapeutyki),
obturacyjny bezdech senny,
alkohol,
nikotynę.
Często występuje również tzw. nadciśnienie białego fartucha, czyli podwyższone ciśnienie tętnicze wyłącznie w przypadku kontaktu z pracownikami ochrony zdrowia.
Do głównych przyczyn obniżonego ciśnienia tętniczego zaliczamy:
niedoczynność tarczycy,
niedoczynność kory nadnerczy,
neuropatię autonomiczną,
cukrzycę,
odwodnienie,
choroby układu krążenia,
spożywanie alkoholu,
przyjmowanie leków obniżających ciśnienie.
Obniżone ciśnienie tętnicze może być niebezpieczne i zagrażać życiu, np. w przypadku rozwijającego się wstrząsu (wskutek krwawienia, infekcji czy w mechanizmie uczuleniowym).
Fizjologicznie obniżone ciśnienie tętnicze obserwuje się zazwyczaj u osób o niższym wzroście, kobiet, w młodym wieku, a także u osób spożywających małe ilości płynów.
Nadciśnienie tętnicze – epidemiologia
Z najnowszego opracowania Narodowego Funduszu Zdrowia wynika, że nadciśnienie tętnicze dotyczy niemal co trzeciego dorosłego Polaka. Najwięcej chorych jest w wieku 55–74 lat, zaś największy udział stanowią pacjenci w grupie wiekowej 75–84 lata. Główne czynniki ryzyka to wiek, stres, otyłość, nadmierne spożycie soli oraz czynniki genetyczne. W ponad 90% przypadków obserwuje się nadciśnienie tętnicze pierwotne – postaci wtórne to 5–10% przypadków, częściej występują u dzieci i młodych dorosłych.
Objawy nadciśnienia tętniczego
Nadciśnienie tętnicze na ogół przebiega bezobjawowo, a objawy mogą być bardzo niespecyficzne. Do najczęstszych dolegliwości zaliczamy:
ból głowy (zwłaszcza w okolicy ciemieniowej i potylicznej),
zaburzenia snu,
łatwe męczenie się,
czasem krwawienia z nosa,
napadowe zaczerwienienie twarzy,
łagodne zawroty głowy i zaburzenia równowagi,
szumy lub piski w uszach.
Inne objawy pojawiają się wraz z postępem choroby. W przypadku rozwoju nadciśnienia wtórnego dominują objawy choroby podstawowej. Z biegiem czasu pojawiają się powikłania, przede wszystkim dotyczące uszkodzenia układu sercowo-naczyniowego – dochodzi do:
przerostu lewej komory serca,
rozwoju miażdżycy (zwłaszcza w tętnicach wieńcowych, nerkowych i tętnicach kończyn dolnych),
zwiększenia sztywności tętnic i zwężenia ich światła (co może prowadzić do udaru mózgu),
upośledzenia czynności nerek i ich niewydolności,
zmian w naczyniach siatkówki.
Wzrasta ryzyko zgonu z przyczyn naczyniowych.
Do objawów obniżonego ciśnienia tętniczego możemy zaliczyć:
zawroty głowy (zwłaszcza przy nagłej pionizacji),
bóle głowy,
szumy uszne,
zaburzenia równowagi,
pogorszenie koncentracji,
upadki i omdlenia.
Najczęściej jednak objawy zarówno wysokiego, jak i niskiego ciśnienia tętniczego nie występują i często wykrywa się je przypadkowo w pomiarach klinicznych.
Leczenie nadciśnienia tętniczego
W leczeniu nadciśnienia tętniczego stosuje się metody niefarmakologiczne oraz farmakologiczne. W zakresie metod niefarmakologicznych zaleca się modyfikację stylu życia:
dążenie do utrzymania prawidłowej masy ciała lub jej redukcji,
zwiększenie aktywności fizycznej,
ograniczenie spożycia soli,
zaprzestanie palenia papierosów i spożywania alkoholu,
redukcję spożycia tłuszczów nasyconych.
W przypadkach, gdy metody niefarmakologiczne nie przynoszą skutku, stosuje się leki – obecnie są dostępne liczne preparaty, których wybór uzależnia się od stanu pacjenta, jego schorzeń współistniejących, a także wieku czy chęci prokreacji. Do głównych grup leków zaliczamy:
leki moczopędne,
β-adrenolityki,
blokery kanału wapniowego,
inhibitory ACE (ACEI),
blokery receptora angiotensynowego (ARB),
inhibitory reniny,
leki hamujące aktywność układu współczulnego,
antagonistów aldosteronu.
Przeważnie chorzy wymagają leczenia skojarzonego lekami z różnych grup. Większość leków hipotensyjnych wywołuje pełny efekt hipotensyjny po kilku tygodniach. W przypadku obniżonego ciśnienia tętniczego towarzyszącego innym schorzeniom istotne jest wyrównanie pierwotnych zaburzeń i leczenie choroby leżącej u podłoża tego stanu. W przypadkach zagrażających życiu wstrząsów z towarzyszącym niskim ciśnieniem tętniczym z uwagi na ciężki stan ogólny chorzy najczęściej poddawani są hospitalizacji. U osób z fizjologicznie niskim ciśnieniem tętniczym zaleca się zwiększenie spożycia płynów, dosalanie potraw, regularną aktywność fizyczną. Należy jednak zawsze pamiętać, że niskie ciśnienie tętnicze może być efektem nieprawidłowego doboru leków, co jest niebezpieczne w szczególności u osób starszych.
Nadciśnienie tętnicze – profilaktyka
Profilaktyka obejmuje przede wszystkim kontrolę ciśnienia tętniczego u każdej osoby dorosłej przynajmniej raz w roku, niezależnie od dotychczasowej historii chorobowej. Szczególnie wskazane są badania u osób z czynnikami ryzyka, a także obciążonych wywiadem rodzinnym schorzeń układu sercowo-naczyniowego. W każdym przypadku należy dbać o utrzymanie prawidłowej masy ciała i regularną aktywność fizyczną, redukować spożycie soli oraz unikać spożywania alkoholu i palenia papierosów.
Piśmiennictwo:
Gajewski P (red.). Interna Szczeklika 2022. Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
Prejbisz A, Dobrowolski P, Kabat M. i wsp. Wykonywanie pomiarów ciśnienia tętniczego w gabinecie lekarskim i poza nim. Podsumowanie wytycznych European Society of Hypertension 2021. Med Prakt 2021; 6: 10–16.
Narodowy Fundusz Zdrowia. Raport NFZ: nadciśnienie tętnicze. Online: https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-centrali/raport-nfz-nadcisnienie-tetnicze,7352.html.
Tykarski A, Filipiak KJ, Januszewicz A i wsp. Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym – 2019 rok. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego. Nadciśn Tętn Prakt 2019; 5: 1–86.
Williams B, Mancia G, Spiering W et al. 2018 ESC/ESH Guidelines for the management of arterial hypertension. Eur Heart J 2018; 39(33): 3021–3104.