Leczenie onkologiczne - jak poradzić sobie z jego działaniami niepożądanymi?

Działania niepożądane leczenia onkologicznego

Rodzaj skutków ubocznych zależy od rodzaju zastosowanej terapii. Leczenie operacyjne może mieć powikłania miejscowe lub ogólne. Chemioterapia powoduje systemowe działania niepożądane, na które najbardziej narażone są komórki szybko dzielące się np. szpik kostny, błony śluzowe przewodu pokarmowego, komórki mieszków włosowych i gonad [3]. Radioterapia z kolei wiąże się zwykle z powikłaniami miejscowymi, w zależności od napromienianej lokalizacji [4]. 

Działania niepożądane chemioterapii:

• nudności, wymioty;
• stany zapalne śluzówek przewodu pokarmowego, biegunka;
• neutropenia, niedokrwistość, małopłytkowość;
• wypadanie włosów;
• powikłania zakrzepowe;
• objawy skórne, odczyny miejscowe po wynaczynieniu leków;
• zaburzenia płodności;
• zaburzenia neurologiczne [3].

Działania niepożądane radioterapii:

• głowy i szyi - zapalenie i nadżerki błony śluzowej jamy ustnej, zaburzenia odczuwania smaku, kserostomia (suchość jamy ustnej na skutek zmniejszenia lub braku wydzielania śliny), dysfagia (trudności w połykaniu pokarmów) i odynofagia (ból w trakcie przełykania), niedoczynność tarczycy;
• klatki piersiowej - uszkodzenie płuc i/lub serca;

miednicy - zaburzenia żołądkowo-jelitowe, dysfunkcje seksualne (zaburzenia erekcji u mężczyzn, suchość i stenoza pochwy, obniżenie libido i dyspareunia u kobiet), zaburzenia płodności [4].  

Jak radzić sobie z działaniami niepożądanymi leczenia onkologicznego?

W niniejszym artykule zostaną omówione działania niepożądane, na które można wpłynąć codziennymi działaniami, niewymagającymi specjalistycznego leczenia. Powikłania, takie jak uszkodzenie płuc lub serca, zaburzenia płodności oraz zaburzenia neurologiczne i hematologiczne, powinny być leczone pod okiem lekarza.

Zapalenie błony śluzowej jamy ustnej

Jest to wczesne działanie niepożądane radioterapii okolicy głowy i szyi. W wyniku działania promieniowania uszkodzone zostają komórki nabłonka jamy ustnej lub ustno-gardłowej. Może dochodzić do powstawania bolesnych nadżerek, które utrudniają jedzenie, połykanie, a nawet mówienie [4]. W takiej sytuacji warto spożywać miękkie pokarmy, unikać takich wymagających długiego przeżuwania i tych, które mogą dodatkowo uszkodzić śluzówkę. Przydatne może być miksowanie posiłków i spożywanie w postaci koktajli lub przygotowywanie zup, kremów, budyniów czy kleików. Wskazana jest lekka dieta z wykluczeniem kwasowych pokarmów i napojów oraz cukrów [5]. 

Suchość w jamie ustnej

Jest to częste działanie niepożądane radioterapii okolicy głowy i szyi. Kluczowym wskazaniem jest dbanie o higienę jamy ustnej, gdyż zmniejszone wydzielanie śliny predysponuje do rozwoju infekcji. Należy pamiętać o przyjmowaniu dużej ilości płynów! W przypadku zachowania funkcji ślinianek można stosować gumy lub cukierki zawierające ksylitol lub sorbitol, które pobudzają wydzielanie śliny. Jeżeli gruczoły ślinowe całkowicie utraciły funkcję, możliwe jest zastosowanie substytutów śliny i/lub past, żelów czy płynów do płukania jamy ustnej [4,6]. 

Zaburzenia smaku

Mogą być one wynikiem radioterapii lub chemioterapii. Bez względu na podłoże, prowadzą do zmniejszenia przyjmowania pokarmów, co nie jest zjawiskiem pożądanym u osoby z nowotworem. Jednym ze sposobów radzenia sobie z metalicznym posmakiem jest zamiana metalowych sztućców na plastikowe. Żeby zachować prawidłową ilość przyjmowanych płynów, warto dodawać do wody owoce, zioła lub przyprawy (takie, które smakują choremu), aby zwiększyć smakowitość wody i zniwelować metaliczny posmak. Według badań, suplementacja cynku w trakcie leczenia onkologicznego może przyczynić się do zachowania prawidłowego odczuwania smaku [7]. 

Utrata masy ciała

Choroba nowotworowa prowadzi do nasilonego katabolizmu, czyli rozkładu m.in. białek budulcowych. Proces ten odpowiedzialny jest za utratę masy ciała, a działania niepożądane leczenia onkologicznego (np. zapalenie jamy ustnej, jadłowstręt, nudności i wymioty, trudności w połykaniu, zaburzenia smaku) mogą go dodatkowo nasilać i prowadzić do narastającego niedożywienia i wyniszczenia. Aby uniknąć utraty masy ciała lub zminimalizować ją, należy spożywać wystarczającą ilość energii (kalorii). Przydatne może być dodawanie wysokokalorycznych tłuszczów np. długołańcuchowych kwasów omega-3 lub oleju z ryb. Należy także pamiętać o spożywaniu odpowiedniej ilości białka: najlepiej >1,5 g/kg masy ciała dziennie [8].

Przewlekłe zmęczenie

Zmęczenie w trakcie leczenia onkologicznego może być związane z samą chorobą, bądź też jej terapią. W radzeniu z nim sobie mogą być przydatne:

• ćwiczenia fizyczne,
• joga,
• wsparcie psychologiczne - terapia poznawczo-behawioralna (CBT), techniki relaksacyjne oparte na uważności,
• akupunktura [4].

Nie należy się oczywiście forsować, ale, paradoksalnie, aktywność fizyczna może przyczynić się do zmniejszenia uczucia zmęczenia.

Referencje

1. WHO Fact Sheet: Cancer. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cancer (ostatni dostęp: 26.12.2021)
2. Kroschinsky F, Stölzel F, et al. Intensive Care in Hematological and Oncological Patients (iCHOP) Collaborative Group. New drugs, new toxicities: severe side effects of modern targeted and immunotherapy of cancer and their management. Crit Care. 2017 Apr 14;21(1):89. doi: 10.1186/s13054-017-1678-1. PMID: 28407743; PMCID: PMC5391608.
3. Rubach M. Objawy niepożądane chemioterapii (cz. 1). Onkologia Po Dyplomie. 2019;4. dostęp: https://podyplomie.pl/onkologia/33141,objawy-niepozadane-chemioterapii-cz-1
4. Dilalla V, Chaput G, Williams T, Sultanem K. Radiotherapy side effects: integrating a survivorship clinical lens to better serve patients. Curr Oncol. 2020;27(2):107-112. doi:10.3747/co.27.6233
5. Maria OM, Eliopoulos N, Muanza T. Radiation-Induced Oral Mucositis. Front Oncol. 2017;7:89. Published 2017 May 22. doi:10.3389/fonc.2017.00089
6. Millsop JW, Wang EA, Fazel N. Etiology, evaluation, and management of xerostomia. Clin Dermatol. 2017 Sep-Oct;35(5):468-476. doi: 10.1016/j.clindermatol.2017.06.010. Epub 2017 Jun 27. PMID: 28916028.
7. Braud A, Boucher Y. Taste disorder's management: a systematic review. Clin Oral Investig. 2020 Jun;24(6):1889-1908. doi: 10.1007/s00784-020-03299-0. Epub 2020 May 8. PMID: 32385655.
8. Arends J, Bachmann P, Baracos V, Barthelemy N, Bertz H, Bozzetti F, Fearon K, Hütterer E, Isenring E, Kaasa S, Krznaric Z, Laird B, Larsson M, Laviano A, Mühlebach S, Muscaritoli M, Oldervoll L, Ravasco P, Solheim T, Strasser F, de van der Schueren M, Preiser JC. ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients. Clin Nutr. 2017 Feb;36(1):11-48. doi: 10.1016/j.clnu.2016.07.015. Epub 2016 Aug 6. PMID: 27637832.