Badanie elektrolitów we krwi – sód, potas, wapń, magnez

Na czym polega badanie poziomu elektrolitów we krwi?

Elektrolity, czyli inaczej mówiąc jony rozpuszczone w osoczu, płynie komórkowym i innych płynach ustrojowych, biorą udział w regulowaniu ogromnej liczby procesów metabolicznych zachodzących w organizmie człowieka [1,2]. 

Do ich najważniejszych funkcji fizjologicznych zalicza się m.in.:

• utrzymanie prawidłowego pH oraz odpowiedniej ilości wody w organizmie (utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej),
• transport wody, substancji odżywczych i produktów przemiany materii przez błony komórkowe,
• utrzymanie potencjału błon komórkowych, 
• utrzymanie prawidłowej objętości komórek,
• przewodzenie impulsów w obrębie układu nerwowego,
• regulowanie rytmu serca, 
• regulowanie skurczu mięśni,
• uczestniczenie w utrzymaniu prawidłowego ciśnienia tętniczego krwi,
• bycie aktywatorem (kofaktorem) licznych reakcji enzymatycznych,
• regulacja perystaltyki jelit,
• udział w syntezie białek,
• udział w wydzielaniu insuliny,
• regulowanie procesu krzepnięcia krwi,
• pobudzanie wydzielania hormonów i neurotransmiterów w układzie nerwowym,
• regulacja procesów przemiany materii,
• regulacja procesów zapalnych,

Zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej wpływają na stan całego organizmu i mogą mieć bardzo poważne konsekwencje, włącznie z zagrożeniem życia. Przyczyną takich zaburzeń mogą być np. schorzenia nerek, wątroby, układu pokarmowego lub hormonalnego [1,3].

Aby ocenić, czy stężenie któregoś z elektrolitów nie znajduje się poza zakresem prawidłowym, konieczne jest wykonanie tzw. jonogramu krwi. Jonogram jest badaniem, wykonywanym w standardowej próbce krwi pobranej od pacjenta, w której mierzy się poziom elektrolitów takich jak: 

• sód (Na⁺), 
• potas (K⁺), 
• chlorki (Cl^-), 
• wapń (Ca²⁺), 
• magnez (Mg²⁺), 
• żelazo (Fe²⁺), 
• fosforany (PO₄^3-)

w celu oceny równowagi wodno-elektrolitowej [1,2].

W jakich sytuacjach należy wykonać jonogram krwi?

Jonogram jest jednym z najbardziej podstawowych i rutynowych badań laboratoryjnych. Wskazaniami do jego wykonania są wszystkie objawy zaburzeń w równowadze wodno-elektrolitowej takie jak:

• bóle i zawroty głowy,
• zmęczenie i osłabienie organizmu,
• zaburzenia równowagi i zachowania (np. nadmierne pobudzenie, niepokój, apatia, splątanie)
• drgawki,
• zaburzenia rytmu serca,
• kłopoty z oddychaniem,
• nieprawidłowe ciśnienie tętnicze,
• obrzęki kończyn dolnych,
• brak apetytu, 
• nudności lub wymioty,
• zmniejszenie siły mięśniowej,
• skurcze mięśni,
• drętwienie kończyn,
• zwiększone wydalanie moczu i uczucie pragnienia,
• zaparcia [1, 2, 3].

O regularnym badaniu poziomu elektrolitów powinny pamiętać kobiety w ciąży oraz osoby obarczone przewlekłymi schorzeniami nerek, wątroby i serca lub nadciśnieniem tętniczym [1, 3].

Jak interpretować wyniki jonogramu krwi? Ile wynosi prawidłowy poziom sodu, potasu, wapnia i magnezu?

Wynik jonogramu przedstawia stężenie poszczególnych elektrolitów w osoczu wraz z ich wartościami prawidłowymi. Dzięki temu możliwe jest sprawdzenie, który z nich znajduje się poza ich zakresem.

Sód

Prawidłowy poziom sodu u osób dorosłych powinien mieścić się w granicach 136-148 mmol/l. Spadek stężenie Na⁺ poniżej 110 mmol/l wskazuje na poważne odwodnienie organizmu i jest stanem wymagającym niezwłocznego kontaktu z lekarzem [4].

Obniżony poziom sodu, czyli hiponatremia, może wynikać z:

• nadmiernej utraty jonów, do której dochodzi podczas:
  • biegunki, 
  • wymiotów, 
  • stosowania leków moczopędnych, środków przeczyszczających lub morfiny, 
• zatrzymywania wody w organizmie, np. w wyniku: 
  • niewydolności serca, 
  • marskości wątroby, 
  • ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek. 

Do pozostałych przyczyn hiponatremii zalicza się: niedrożność jelit, zespół niewłaściwego uwalniania wazopresyny (zespół Schwartza-Barttera, inaczej SIADH), chorobę Addisona i niedoczynność tarczycy [4,5]. 

Do hipernatremii, czyli podwyższenia stężenie sodu we krwi mogą natomiast prowadzić dolegliwości takie jak: 

• choroba Cushinga, 
• choroba Conna, 
• moczówka prosta, 
• przyjmowanie zbyt małej ilości płynów lub ich nadmierna utrata,
• nadmierna podaż sodu w diecie, 
• stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych, środków przeczyszczających lub glikokortykosteroidów [4,5 ].

Potas

Prawidłowy poziom potasu u osób dorosłych wynosi od 3,6 do 5,0 mmol/l. Ze względu na to, że potas reguluje kurczliwość m.in. mięśnia sercowego, każda zmiana jego stężenia powinna być wnikliwie monitorowana [4]. Wzrost stężenia K⁺ powyżej 7,0 mmol/l jest stanem zagrożenia życia, wymagającym natychmiastowej interwencji lekarskiej [4].

Hipokaliemia, czyli obniżony poziom potasu, może być skutkiem: 

• niedostatecznej podaży potasu w pożywieniu, 
• stanów chorobowych takich jak: 
  • hiperaldosteronizm, 
  • zasadowica metaboliczna, 
  • stany zapalne jelit, 
  • zaburzenia żołądkowo-jelitowe, 
  • przewlekłe zapalenie nerek, 
  • nowotwory nerek lub jajników [4, 6].

Wśród przyczyn podwyższonego stężenia potasu, czyli hiperkaliemii, wymienia się natomiast: 

• odwodnienie, 
• rozległe oparzenia, 
• nadmierną podaż potasu w diecie, 
• hipoaldosteronizm, 
• ostrą lub przewlekłą niewydolność nerek lub kory nadnerczy (chorobę Addisona),
•  stosowanie leków przeciwzapalnych (NLPZ), 
• powikłania cukrzycowe [4, 6].

Wapń

Stężenie wapnia całkowitego u zdrowych dorosłych zawiera się w zakresie 2,25-2,70 mmol/l [4].

Do hipokalcemii, czyli obniżenia poziomu wapnia, może dochodzić w przebiegu chorób takich jak: 

• niedoczynność przytarczyc, 
• niedobór witaminy D, 
• niedobór magnezu lub nadmiar fosforu, 
• osteoporoza, 
• zapalenie trzustki, 
• choroby nerek, 
• rozpad mięśni (rabdomioliza), 
• żółtaczka obturacyjna, 
• obecność przerzutów raka piersi i raka prostaty,
• na skutek zażywania niektórych leków [4,7].

Hiperkalcemia, czyli podwyższenie stężenia wapnia we krwi, może wynikać m.in. z: 

• nadczynności tarczycy lub przytarczyc, 
• niewydolności nerek, 
• gruźlicy, 
• sarkoidozy, 
• chorób nowotworowych i związanych z nimi zespołów paranowotworowych, 
• chorób związanych z upośledzeniem odporności, 
• urazów prowadzących do długotrwałego unieruchomienia, 
• przedawkowania witaminy A lub D, 
• zażywania leków takich jak estrogeny, sole wapnia i litu, czy teofilina [4, 7].

Magnez

Prawidłowe stężenie magnezu we krwi osób dorosłych nie powinno przekraczać 1,1 mmol/l ani być niższe niż 0,7 mmol/l [4].

Do obniżenia poziomu magnezu (hipomagnezemii) może dochodzić na skutek: 

• spożywania alkoholu, 
• stosowania antybiotyków, leków moczopędnych lub antykoncepcyjnych, 
• nadczynności przytarczyc, 
• zapalenia trzustki, 
• chorób nerek i nadnerczy, 
• upośledzenia wchłaniania magnezu z przewodu pokarmowego (na skutek chorób prowadzących do zaburzeń trawienia i wchłaniania). 

Spadek stężenia magnezu bywa także widoczny u kobiet ciężarnych, osób narażonych na stres i intensywny wysiłek fizyczny oraz pacjentów leczonych za pomocą hemodializy lub osób ciężko poparzonych [4, 8].

Hipermagnezemia, czyli podwyższony poziom magnezu we krwi jest wywoływana poprzez:

• jego nadmierne wchłanianie w przewodzie pokarmowym (w wyniku stanu zapalnego jelit), 
• chorobę Addisona, 
• nadczynność przytarczyc, 
• niedoczynność tarczycy,
• cukrzycę,
• na skutek stosowania niektórych leków [4, 8].

Bez względu na przyczynę, każde z takich odchyleń może mieć poważne konsekwencje dla ludzkiego życia i zdrowia, i powinno być zawsze skonsultowane z lekarzem prowadzącym.

Referencje

1. Neumeister B. i in., Diagnostyka laboratoryjna, Wrocław 2013.
2. Dembińska-Kieć A. i in., Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej, Wrocław 2010.
3. Tomaszewski J.T., Diagnostyka laboratoryjna dla studentów medycyny, Warszawa 2013.
4. Kokot F. i in. Badania laboratoryjne - zakres norm i interpretacja. Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
5. Ciechanowski K., Hipo- i hipernatremia- przyczyny i zasady terapii, „Forum Nefrologiczne", nr 4 (4) 2011.
6. Korzeniowska K. i in. Zaburzenia gospodarki potasowej- cz. I, Farmacja współczesna, nr 4, 2011.
7. Gellert R. i in., Hipo- i hiperkalcemia – patogeneza i problemy terapeutyczne, „Forum Nefrologiczne", nr 4 (4) 2011.
8. Iskra M. i in., Magnez — rola fizjologiczna, znaczenie kliniczne niedoboru w nadciśnieniu tętniczym i jego powikłaniach oraz możliwości uzupełniania w organizmie człowieka, „Nadciśnienie tętnicze” nr 6 (17) 2013.