
Szacowany czas czytania: 12 minut
Objawy przedwczesnej menopauzy
Menopauza jest naturalnym procesem, spowodowanym fizjologicznym starzeniem się organizmu kobiety i wygasaniem funkcji hormonalnej jajników. Postępująca w każdym cyklu atrezja pęcherzyków jajnikowych prowadzi do całkowitego wyczerpania ich puli, a tym samym do zaniku aktywności hormonalnej jajnika oraz zahamowania miesiączkowania. Wystąpienie objawów menopauzy u kobiety < 40. roku życia sugeruje przedwczesną utratę funkcji jajników. Należy pamiętać, że istnieje wiele chorób przewlekłych, w tym także o podłożu genetycznym, które powodują uszkadzanie jajników. Przedwczesna menopauza może wystąpić samoistnie lub zostać wywołana, np. po chemioterapii, radioterapii lub chirurgicznym usunięciu gonad.
Informacje podstawowe o przedwczesnej menopauzie
Ustanie miesiączki na dłużej niż 1 rok w odpowiednich warunkach klinicznych definiuje się jako menopauzę. Kobiety, u których doszło do utraty funkcji jajników w młodym wieku, są narażone na brak aktywności hormonów jajnikowych dłużej niż kobiety, u których menopauza wystąpiła w typowym okresie. Jako przedwczesną określa się menopauzę, która wystąpiła przed ukończeniem 40. roku życia, natomiast jako wczesną – menopauzę występującą w wieku 40–45 lat. Utrzymujący się wzrost stężenia krążących gonadotropin (hormonu folikulotropowego [FSH] i hormonu luteinizującego [LH]) ze współistniejącą hipoestrogenemią (obniżenie poziomu estrogenów) jest hormonalną cechą charakterystyczną niewydolności jajników. Wczesna menopauza wiąże się z pogorszeniem jakości życia oraz zwiększeniem ryzyka złamań, chorób układu sercowo-naczyniowego, niewydolności serca, cukrzycy i ogólnej umieralności. Wczesna menopauza koreluje jednak ze zmniejszonym ryzykiem rozwoju raka piersi. Średni wiek wystąpienia menopauzy w Polsce wynosi 50 lat.
Przyczyny przedwczesnej menopauzy
Biologia układu rozrodczego kobiet od samego początku rozwoju jest nastawiona na ostateczne starzenie się. Kobiety otrzymują maksymalną liczbę pęcherzyków jajnikowych w ciągu swojego życia jeszcze w macicy; po 20. tygodniu ciąży wewnątrzmacicznej widoczny jest proces postępującej atrezji (degeneracji i obumarcia) pęcherzyków. W okresie dojrzewania z początkowej liczby pozostaje niewielka ilość pęcherzyków, a procesy postępującej atrezji i utraty pęcherzyków trwają aż do niemal wyczerpania zasobów jajnikowych. W okresie menopauzy obserwuje się zmniejszone stężenia hormonów produkowanych przez jajnik: 17β-estradiolu (30 pg/ml), testosteronu, androstendionu i dehydroepiandrostendionu (DHEA) oraz progesteronu. Jest to przyczyna większości objawów i przykrych dolegliwości okresu menopauzalnego, takich jak: uderzenia gorąca, bezsenność i huśtawki nastroju, a w późniejszym okresie również osteoporoza oraz atrofia urogenitalna. Ponad 90% przypadków przedwczesnego wygaszenia funkcji jajników ma charakter idiopatyczny, bez wyraźnej, wykrywalnej przyczyny. Do innych przyczyn zaliczamy:
- przyczyny autoimmunologiczne (niedoczynność tarczycy, niedoczynność nadnerczy, niedoczynność przytarczyc, cukrzyca typu 1);
- zakażenia – zapalenie jajników (świnka, gruźlica, malaria, ospa wietrzna, Shigella);
- chemio- i radioterapia;
- embolizacja naczyń miednicy;
- chirurgiczne usunięcie jajników (nowotwory);
- przyczyny genetyczne (zespół Turnera, trisomia X, galaktozemia).
Ponad 20% kobiet z przedwczesną menopauzą wykazuje cechy choroby autoimmunologicznej, która może się rozpocząć, zanim uwidoczni się dysfunkcja jajników. W tej grupie często wykrywa się krążące przeciwciała przeciwjajnikowe. Autoimmunologiczne zapalenie tarczycy i niedoczynność tarczycy można zaobserwować u prawie 1/4 kobiet. Chirurgiczne usunięcie jajników powoduje gwałtowniejszą utratę steroidów jajnikowych (estrogenów i progesteronu) niż naturalna menopauza i pociąga za sobą znaczny spadek stężenia testosteronu.
Epidemiologia przedwczesnej menopauzy
Spontaniczna przedwczesna menopauza nie jest rzadkością. Szacuje się, że doświadcza jej około 0,3–1,1% kobiet w wieku reprodukcyjnym. Wśród kobiet przed 40. rokiem życia częstość występowania rośnie wraz z wiekiem: przedwczesną menopauzę można rozpoznać u 0,01% kobiet < 20. roku życia, u 0,1% kobiet < 30. roku życia i u około 1% kobiet < 40. roku życia. Wśród przyczyn genetycznych zespół Turnera związany z całkowitą lub częściową monosomią X jest najczęstszą anomalią genetyczną spotykaną u kobiet z przedwczesną menopauzą. Około 1 na 9 kobiet w wieku od 35 do 45 lat przeszła histerektomię, a u 40% z nich w czasie operacji dokonuje się obustronnego wycięcia jajników.
Objawy przedwczesnej menopauzy
Nieregularnym miesiączkom mogą towarzyszyć stałe lub okresowe objawy hipoestrogenowe, które definiują zespół menopauzalny, takie jak:
- uderzenia gorąca;
- nocne poty;
- chwiejność emocjonalna;
- suchość pochwy;
- zaburzenia snu.
Objawy naczynioruchowe wiążą się z:
- pogorszeniem jakości snu;
- drażliwością;
- zaburzeniami koncentracji uwagi;
- pogorszeniem jakości życia.
Kolejnym symptomem mogą być obawy związane z niepłodnością.
Obraz kliniczny może się różnić i mieć różne nasilenie. U 39% kobiet w wieku < 40 lat występują objawy naczynioruchowe. Przedwczesna menopauza związana jest ponadto z:
- niskim poziomem energii;
- niskim libido;
- niskim nastrojem;
- suchością pochwy.
Do objawów ze strony układu moczowo-płciowego zaliczają się także:
- pieczenie i podrażnienie narządów płciowych,
- zaburzenia seksualne związane ze zmniejszeniem nawilżenia i z bólem;
- objawy urologiczne, takie jak parcie naglące, dyzuria i nawracające zakażenia układu moczowego.
Wiele dużych badań wykazało, że kobiety te są obarczone zwiększonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, a także osteoporozy, zaburzeń depresyjnych i pogorszenia jakości życia. Gorsza jakość snu wiąże się z wahaniami nastroju, problemami z pamięcią, zespołem metabolicznym, otyłością i innymi czynnikami ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych.
Leczenie przedwczesnej menopauzy
Skuteczne leczenie przedwczesnej lub wczesnej menopauzy może obejmować stosowanie odpowiednio dawkowanych leków hormonalnych oraz wapnia z witaminą D, wykonywanie ćwiczeń fizycznych i badań przesiewowych w celu wykrycia przewlekłych schorzeń i powikłań niedoboru hormonów płciowych. Najbardziej znaczącą zmianą hormonalną u kobiet, u których wystąpiło przedwczesne wygaśnięcie funkcji jajników, jest utrata estrogenu. Estrogen, zwłaszcza estradiol, jest kluczem do utrzymania gęstości kości i odgrywa rolę w zachowaniu funkcji śródbłonka u kobiet. Nie ma skuteczniejszej metody łagodzenia uderzeń gorąca i nadpotliwości niż suplementacja estrogenów. Prowadzenie hormonoterapii jest zalecane przynajmniej do osiągnięcia średniego wieku menopauzy, tzn. około 52 lat. Leczenie małymi dawkami estrogenu lub progestagenu może łagodzić przewlekłą bezsenność u kobiet po menopauzie. Dopochwowe preparaty małodawkowej terapii hormonalnej dostępne są w postaci kremów, tabletek, pierścieni i wkładek. Terapia estrogenowa i estrogenowo-progestagenna jest najskuteczniejszą metodą leczenia atrofii pochwy i sromu. Dostępne dopochwowe preparaty zawierające małe dawki estradiolu powodują minimalną absorpcję ogólnoustrojową. Suplementacja ta niesie ze sobą dodatkowo szereg innych korzyści, mianowicie poprawę nastroju, zmniejszenie ryzyka depresji, bólu mięśni i stawów. Wykazano wpływ estrogenów na satysfakcję z życia seksualnego, poprawę stanu skóry i stawów.
Profilaktyka przedwczesnej menopauzy
Obecnie nie ma jednej skutecznej metody zapobiegania przedwczesnej menopauzie z uwagi na jej wieloczynnikowy, nie do końca poznany charakter. W każdym przypadku znanej przyczyny, np. operacyjnego usunięcia jajników, należy rozważyć profilaktyczne zastosowanie suplementacji hormonalnej w celu złagodzenia objawów oraz zapobiegania konsekwencjom przedwczesnej menopauzy.
Piśmiennictwo
- Lersten I, Clain E, Santoro N. Use of Hormone Therapy in Women with Early Menopause and Premature Ovarian Insufficiency. Semin Reprod Med 2020; 38(4-05): 302–308.
- Lesiak M, Ropacka-Lesiak M, Podkowa N. Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo-naczyniowego. Ginekol Pol 2016; 87: 59−64.
- The 2022 Hormone Therapy Position Statement of The North American Menopause Society Advisory Panel. The 2022 hormone therapy position statement of the North American Menopause Society. Menopause 2022; 29(7): 767–794.
- Torrealday S, Pal L. Premature Menopause. Endocrinol Metab Clin North Am 2015; 44(3): 543–557.
- Vincent AJ, Laven JS. Early Menopause/Premature Ovarian Insufficiency. Semin Reprod Med 2020; 38(4-05): 235–236.