Czym jest kwasica ketonowa? Przyczyny, objawy, pierwsza pomoc

Co może być przyczyną kwasicy ketonowej?

Kwasica ketonowa najczęściej rozwija się u pacjentów z cukrzycą typu 1 (szczególnie u dzieci) albo – rzadziej – u osób od wielu lat chorujących na cukrzycę typu 2 lub inną. 

Dochodzi u nich do zniszczenia komórek β trzustki, które produkują insulinę – hormon odpowiadający m.in. za “wpuszczenie” glukozy do komórek i rozpoczęcie procesów, które prowadzą do obniżenia jej stężenia we krwi. Gdy brakuje insuliny, cukier nie może trafić do wnętrza komórek i zostać przez nie wykorzystany jako źródło energii. Wobec tego, uruchamiane są liczne inne mechanizmy, w wyniku których wytwarzane jest jeszcze więcej glukozy (która wciąż nie może być wykorzystana i pozostaje we krwi – to błędne koło), a także ketony (substancje powstające w wyniku rozkładu tłuszczu) i inne produkty przemiany materii, które zaburzają gospodarkę kwasowo-zasadową organizmu [1, 3].

Taka sytuacja może zdarzyć się, kiedy cukrzyca typu 1 zostaje rozpoznana zbyt późno (organizm nie jest już w stanie produkować wystarczających ilości insuliny, a pacjent jeszcze nie dostarcza jej z zewnątrz w formie zastrzyków) albo kiedy leczenie nie jest prowadzone prawidłowo, np. kiedy chory przerwie insulinoterapię lub nie dostosuje dawki hormonu do zawartości węglowodanów w posiłku, planowanej aktywności fizycznej czy też innych czynników, np.:

• spożycia alkoholu, 
• występowania infekcji o ciężkim przebiegu,
• ciąży [1, 4, 5].

W przypadku wystąpienia tych stanów, konieczny jest pilny kontakt z lekarzem prowadzącym w celu omówienia ewentualnej tymczasowej modyfikacji dawek insuliny.

Czy da się zapobiec ostrym powikłaniom cukrzycy?

Zapotrzebowanie na insulinę jest indywidualne i zmienia się zależnie od trybu życia, m.in. diety i wysiłku fizycznego. Pacjenci pozostający pod opieką poradni diabetologicznych przechodzą zwykle szczegółowe szkolenia, podczas których uczą się dostosowywać dawki insuliny do bieżących potrzeb. Taka edukacja zmniejsza ryzyko wywołania zarówno hipoglikemii (niedocukrzenia – zbyt niskiego poziomu cukru we krwi), jak i kwasicy ketonowej.

Szczególne grupy chorych to dzieci i młodzież, u których prowadzenie terapii jest trudne ze względu na różnorodność planu dnia (a często również niechęć do przestrzegania zaleceń) oraz seniorzy o obniżonych możliwościach poznawczych. W obu tych przypadkach niezwykle istotną rolę odgrywają opiekunowie, którzy powinni nadzorować przebieg leczenia i w razie potrzeby interweniować [2].

Objawy kwasicy ketonowej

Kwasica ketonowa daje szereg rozwijających się szybko (zwykle w ciągu godzin) niespecyficznych objawów, które początkowo można pomylić z innymi jednostkami chorobowymi, np. zapaleniem wyrostka robaczkowego, zawałem serca albo po prostu ze zmęczeniem. Należą do nich:

• osłabienie i senność; 
• zaburzenia świadomości o różnym nasileniu – od nieprawidłowej orientacji w czasie i miejscu do śpiączki;
• zawroty i ból głowy;
• nadmierne pragnienie, którego nie udaje się ugasić mimo spożywania dużych ilości płynów;
• częste oddawanie dużych objętości moczu; 
• nudności i wymioty, ból brzucha – często silny, utrudniający normalne funkcjonowanie;
• ból w klatce piersiowej;
• przyśpieszony i pogłębiony oddech – zwany czasami “oddechem gonionego psa”, w medycynie określany jako “oddech Kussmaula”;
• zapach acetonu z ust – przypominający zmywacz do paznokci lub zepsute jabłka [1, 3].

Osoby, które mają zdiagnozowaną cukrzycę typu 1, zazwyczaj są świadome objawów kwasicy ketonowej i w razie ich wystąpienia badają mocz specjalnymi paskami, które pod wpływem ketonów zmieniają zabarwienie na różowe lub fioletowe. 

Innym ważnym pomiarem jest stężenie cukru we krwi, które można oznaczyć za pomocą glukometru lub specjalnego sensora połączonego ze smartfonem. W przypadku kwasicy ketonowej poziom glukozy będzie wynosił zwykle co najmniej 250 mg/dl. Wyjątkiem są pacjenci przyjmujący doustne leki z grupy flozyn, które są czasem stosowane w cukrzycy, chorobach serca i nerek – w tym przypadku glikemia może być niższa (nawet w granicach normy, czyli poniżej 140 mg/dl w ciągu dnia) [3, 4].

Zobacz także:

Jak żyć z cukrzycą? Dieta dla cukrzyków

Cukrzyca w pytaniach i odpowiedziach - poradnik dla pacjentów

Masz cukrzycę? Zadbaj o swoje kości! O wpływie hiperglikemii na układ szkieletowy

Pierwsza pomoc w kwasicy ketonowej

Diabetycy, którzy podejrzewają u siebie wystąpienie kwasicy ketonowej, wiedzą, że powinni wówczas zadzwonić po pogotowie ratunkowe (pod numer alarmowy 112). Jeśli jest taka potrzeba (np. gdy rozwinęły się zaburzenia świadomości utrudniające komunikację), należy im w tym pomóc oraz koniecznie dotrzymać towarzystwa do momentu przyjazdu medyków. 

W międzyczasie, ze względu na znaczną utratę płynów, warto podać przytomnemu choremu wodę (nie sok ani inny słodki napój), zaś u nieprzytomnego sprawdzić, czy oddycha – jeśli tak, to ułożyć go w pozycji bezpiecznej (na prawym boku, z odchyloną do tyłu głową, zgiętą lewą kończyną dolną i lewą dłonią umieszczoną pod prawym policzkiem), co zmniejszy ryzyko zakrztuszenia się ewentualnymi wymiocinami; jeśli nie, należy rozpocząć uciskanie klatki piersiowej. 

Bez względu na sytuację nie wolno natomiast podawać insuliny! Zrobią to lekarze w szpitalu, wybierając inną formę leku i stale monitorując parametry życiowe.

Nieco bardziej skomplikowane jest wysunięcie podejrzenia kwasicy ketonowej i udzielenie pomocy nieznajomym. W przypadku nastolatków i osób dorosłych, objawy mogą przypominać stan upojenia alkoholowego. Nie należy ich bagatelizować, lecz porozmawiać z chorym i spróbować dowiedzieć się, co się stało, w tym zapytać, czy dana osoba ma cukrzycę. Warto jednak pamiętać, że zaprzeczenie nie wyklucza kwasicy ketonowej – u niektórych pacjentów jest ona pierwszym objawem choroby. Wobec tego, wskazany jest kontakt z dyspozytorem medycznym pod numerem 112 i pozostanie z chorym do czasu nadejścia profesjonalnej pomocy. W tym przypadku również, jeśli jest przytomny, można podać mu wodę, zaś nieprzytomnego należy ułożyć w pozycji bezpiecznej lub – jeśli nie oddycha – uciskać klatkę piersiową [6].

Pamiętaj, że nawet jeśli przyczyną stanu pacjenta nie będzie kwasica ketonowa, lecz inny niewymagający interwencji stan, to i tak nie zostaniesz w żaden sposób ukarany/a. Trudno oczekiwać od osób niezwiązanych z medycyną szczegółowej oceny sytuacji, a lepiej niepotrzebnie zadzwonić po pogotowie niż zbagatelizować czyjś stan zdrowia i narazić go na poważne powikłania lub utratę życia!

Referencje

1. Szczeklik, A., & Gałecki, P. (2023). Interna Szczeklika 2023/24. Mały podręcznik. Medycyna Praktyczna.
2. Malik, F. S., & Taplin, C. E. (2014). Insulin therapy in children and adolescents with type 1 diabetes. Paediatric drugs, 16(2), 141–150. https://doi.org/10.1007/s40272-014-0064-6 
3. Nyenwe, E. A., & Kitabchi, A. E. (2016). The evolution of diabetic ketoacidosis: An update of its etiology, pathogenesis and management. Metabolism: clinical and experimental, 65(4), 507–521. https://doi.org/10.1016/j.metabol.2015.12.007 
4. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne. (2023). Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą 2023. Current Topics in Diabetes, 3 (I), 1–140. https://ptdiab.pl/zalecenia-ptd/zalecania-aktywni-czlonkowie-2023 
5. Bryant, S. N., Herrera, C. L., Nelson, D. B., & Cunningham, F. G. (2017). Diabetic ketoacidosis complicating pregnancy. Journal of neonatal-perinatal medicine, 10(1), 17–23. https://doi.org/10.3233/NPM-1663
6. Olasveengen, T. M., Semeraro, F., Ristagno, G., Castren, M., Handley, A., Kuzovlev, A., Monsieurs, K. G., Raffay, V., Smyth, M., Soar, J., Svavarsdottir, H., & Perkins, G. D. (2021). European Resuscitation Council Guidelines 2021: Basic Life Support. Resuscitation, 161, 98–114. https://doi.org/10.1016/j.resuscitation.2021.02.009