Nie każdy guz to rak – o nowotworach słów kilka

Według danych Krajowego Rejestru Nowotworów, w końcu drugiej dekady XXI w. w Polsce żyło ponad 1,17 mln osób z chorobą onkologiczną [1]. Cóż jednak oznacza ten termin? Co lekarze mają na myśli, mówiąc “nowotwór złośliwy”? Czy każdy guz to rak? Nie. Nowotwór i rak również nie są tożsamymi pojęciami. Terminologia używana w onkologii może wydawać się skomplikowana. W tym artykule pomożemy Ci ją zrozumieć.

Choroby onkologiczne – skąd się biorą?

U podstaw powstawania nowotworów leży tzw. proces karcynogenezy [2,6]. W jego przebiegu dochodzi do zakłócenia równowagi cyklu życiowego pojedynczej komórki organizmu. W prawidłowych warunkach proces podziału komórek jest ściśle regulowany w organizmie. Poszczególne komórki mają określony czas przeżywania, po którym obumierają i są zastępowane przez kolejne [2]. Gdy powstaje nowotwór, komórki wymykają się  spod nadzoru mechanizmów regulujących ich podziały i dzielą się w niekontrolowany sposób – można powiedzieć, że niejako stają się “nieśmiertelne” [2].

Dlaczego tak się dzieje? Do zaburzenia podziałów komórkowych i zainicjowania procesu nowotworzenia (karcynogenezy) mogą przyczyniać się różne czynniki środowiskowe (np. chemiczne, w tym azbest czy węglowodory aromatyczne, promieniowanie jonizujące, dym tytoniowy, wirusy, np. HPV), zmiany zachodzące w organizmie (np. przewlekły proces zapalny), jak i czynniki genetyczne [2,6,8]. Substancjami zwiększającymi namnażanie komórek nowotworowych i wzrost guza są np. ftalany – powszechnie obecne w tworzywach plastikowych [5]. Nowotwory uwarunkowane genetycznie występują rzadziej niż te wywołane czynnikami środowiskowymi – dotyczą ok. 5-10% pacjentów onkologicznych [9].

Nowotwór a rak – skomplikowane nazewnictwo

Nazwa nowotwór (neoplasm) wzięła się od słów “nowy twór”, jest to bowiem nieprawidłowa tkanka, która rozrasta się w organizmie w niezwykle szybkim tempie i w niekontrolowany sposób, a jednocześnie niekorzystnie oddziałuje na otaczające ją tkanki prawidłowe [7]. Takie nadmierne namnażanie się patologicznych komórek nowotworowych jest szkodliwe dla całego organizmu [7]. 

Wyróżniamy:

• nowotwory łagodne – tworzone są przez nowe masy tkankowe, które charakteryzują się powolnym wzrostem; zwykle od sąsiadujących tkanek oddzielone są torebką i ich nie niszczą; takie nowotwory nie naciekają otoczenia i nie dają przerzutów; w większości przypadków ich leczenie jest skuteczne (po usunięciu guza nie pojawiają się nawroty);
• nowotwory miejscowo złośliwe – mogą wpływać niekorzystnie na tkanki je otaczające – naciekać je, a także powodować ich ucisk, po ich usunięciu operacyjnym może dochodzić do wznowy (ponownego pojawienia się guza);
• nowotwory złośliwe – zwykle rosną szybko, nie są otoczone torebką, mogą naciekać otaczające tkanki, rozprzestrzeniać się w obrębie naczyń krwionośnych i chłonnych, a także dawać przerzuty do innych narządów [2].

Podział ten nie jest ścisły, należy jednak pamiętać, że nowotwory złośliwe to takie, które mogą dawać przerzuty [2].

Choroby onkologiczne – nowotwory inne niż rak

Jednak, jak już wspomnieliśmy, nowotwór a rak to nie to sam. Czym zatem jest rak? Żeby to wyjaśnić, trzeba wziąć pod uwagę, że nowotwory mogą rozwijać się z różnych tkanek. W zależności od tego, z jakiej tkanki powstanie zmiana nowotworowa, będzie miała inną nazwę. Wyróżniamy ponad 100 typów nowotworów [8].

Ze względu na rodzaj tkanki, z jakiej wywodzą się nowotworowo zmienione komórki, nowotwory można podzielić na:

• nowotwory nabłonkowe:
  • łagodne nowotwory nabłonkowe – gruczolak, brodawczak, torbielak 
  • raki – nowotwory powstałe z komórek tkanki nabłonkowej (pokrywającej różne powierzchnie w organizmie np. błonę śluzową przewodu pokarmowego), które są złośliwe;
• nowotwory nienabłonkowe:
  • mięsaki – złośliwe nowotwory komórek tkanki łącznej (to szeroka grupa tkanek, wyróżniamy mięsaki wywodzące się z tzw. tkanek miękkich – np. tkanki mięśniowej i kości);
  • białaczki – wywodzą się z różnych grup komórek układu krwiotwórczego (pochodzących ze szpiku kostnego), są złośliwe, nie formują typowych guzów; upraszczając, można powiedzieć, że komórki białaczkowe to pojawiające się w znaczne zwiększonej poza normę liczbie, niedojrzałe komórki krwi (krążące wraz z prawidłowymi krwinkami w naczyniach krwionośnych);
  • chłoniaki – powstają na skutek patologicznego namnażania się komórek układu odpornościowego: limfocytów T lub B; w przeciwieństwie do białaczek formują lite guzy;
  • czerniak – nowotwór pochodzący z komórek barwnikowych zlokalizowanych w skórze;
  • nowotwory ośrodkowego układu nerwowego (mózgu i rdzenia kręgowego) [2,7,8,9,10]. 

A zatem, rak to nowotwór złośliwy, wywodzący się z tkanki nabłonkowej (np. rak jelita grubego – wywodzi się z nabłonka pokrywającego jelito grube itd.) [2]. Tkanka nabłonkowa występuje w wielu miejscach w organizmie (np. w układzie oddechowym czy pokarmowym) i może pełnić różne funkcje (wydzielać różne substancje, np. hormony, brać udział we wchłanianiu pokarmu etc.) [2]. 

Rakami nie będą wobec tego białaczka, chłoniak czy jeden z najbardziej agresywnych, wyjątkowo szybko rosnących nowotworów – czerniak [11]. Czerniak odpowiada za najwięcej zgonów z powodu nowotworów skóry, dlatego bardzo ważna jest jego profilaktyka – unikanie ekspozycji na promieniowanie słoneczne oraz regularne kontrole zmian skórnych (w tym wykonywana w gabinecie przez lekarza dermatoskopia) [11].

Przerzuty

Jak już wspomniano, skłonność do dawania przerzutów jest charakterystyczną cechą nowotworów złośliwych [2,9]. Przerzut to rozprzestrzenienie się nowotworu do innego miejsca w organizmie (np. innego narządu) niż lokalizacja pierwotna [8]. Komórki nowotworowe mogą dostać się tam:

• drogą krwionośną (poprzez naczynia krwionośne) – takie przerzuty mogą lokalizować się w różnych narządach, np. płucach czy wątrobie;
• drogą chłonną (poprzez naczynia limfatyczne) – tą drogą powstają przerzuty do węzłów chłonnych;
• przez jamy ciała (np. przerzuty raka jajnika do jamy otrzewnej);
• przez płyn mózgowo-rdzeniowy – w przypadku nowotworów ośrodkowego układu nerwowego [9].

Aż 30% pacjentów zgłaszających się do lekarzy z chorobą nowotworową w momencie rozpoznania ma już przerzuty [2]. Ich obecność pogarsza rokowanie, dlatego kluczowe są badania profilaktyczne, aby wykryć zmiany w jak najwcześniejszym stadium.

Podsumowanie

Zachorowalność i umieralność na choroby onkologiczne to wciąż istotny problem zdrowotny na całym świecie. Nowotwory to bardzo różnorodna grupa schorzeń o różnym rokowaniu, obejmująca zarówno zmiany łagodne, jak i złośliwe. Mogą one formować guzy, mogą też występować w formie patologicznych komórek rozproszonych w organizmie (białaczki) [2,8]. Warto pamiętać, że kluczową rolę w walce z nimi odgrywa profilaktyka.

W diagnostyce chorób onkologicznych ważne są badania obrazowe (np. RTG, USG), endoskopowe (np. kolonoskopia, gastroskopia), a także pobieranie wycinków tkanek [2]. 

Im wcześniej wykryje się chorobę nowotworową, tym większa szansa na wyleczenie i lepsze rokowanie. Dlatego, pamiętaj – badaj się! Kolonoskopia, gastroskopia, oglądanie skóry pod dermatoskopem… Zadbaj o to, by chronić swoje zdrowie i życie.

Referencje:

1. U. Wojciechowska, J. Didkowska, I. Michałek, P. Olasek, A. Ciuba, Nowotwory złośliwe w Polsce w 2018 roku, Narodowy Instytut Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie, Państwowy Instytut Badawczy, Krajowy Rejestr Nowotworów, Warszawa 2020, s. 
2. http://onkologia.org.pl/nowotwory-wprowadzenie/ (data ostatniego dostępu: 29.12.2021r.)
3. Balani, S., Nguyen, L. & Eaves, C. Modeling the process of human tumorigenesis. Nat Commun 8, 15422 (2017). https://doi.org/10.1038/ncomms15422
4. Maley, Carlo C et al. “Classifying the evolutionary and ecological features of neoplasms.” Nature reviews. Cancer vol. 17,10 (2017): 605-619. doi:10.1038/nrc.2017.69
5. Thompson, Patricia A et al. “Environmental immune disruptors, inflammation and cancer risk.” Carcinogenesis vol. 36 Suppl 1,Suppl 1 (2015): S232-53. doi:10.1093/carcin/bgv038
6. Hecker, E. “Definitions and terminology in cancer (tumour) etiology. An analysis aiming at proposals for a current internationally standardized terminology.” Bulletin of the World Health Organization vol. 54,1 (1976): 1-10.
7. J. Stachura, W. Domagała, Patologia znaczy słowo o chorobie, Warszawa, 2008 
8. https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer (data ostatniego dostępu: 29.12.2021r.)
9. https://www.mp.pl/pacjent/onkologia/informacje/61208,nowotwor 
10. Potter, Jared W et al. “Sarcoma-The standard-bearer in cancer discovery.” Critical reviews in oncology/hematology vol. 126 (2018): 1-5. doi:10.1016/j.critrevonc.2018.03.007 
11. Dinnes, Jacqueline et al. “Dermoscopy, with and without visual inspection, for diagnosing melanoma in adults.” The Cochrane database of systematic reviews vol. 12,12 CD011902. 4 Dec. 2018, doi:10.1002/14651858.CD011902.pub2