Czym są markery nowotworowe?

Markery nowotworowe – czym są i co oznacza wzrost ich poziomu we krwi?

Markery nowotworowe to grupa białek (antygenów), a także innych związków chemicznych, które są produkowane przez same komórki nowotworowe lub też zdrowe tkanki organizmu w odpowiedzi na rozwijający się w ich okolicach nowotwór. Związki te są wydzielane do krwi, moczu, żółci, śliny lub innych płynów ustrojowych pacjenta, a ich stężenie jest zwykle proporcjonalne do stopnia progresji choroby. Oznacza to, że im bardziej zaawansowane jest stadium nowotworu, tym wyższy poziom markerów we krwi [3,4].

Do najczęściej wykorzystywanych w praktyce klinicznej markerów nowotworowych zalicza się:

• antygeny płodowo-zarodkowe, takie jak antygen karcynoembrionalny (CEA) lub alfafetoproteinę (AFP) – związki pochodzące z tkanek płodowych, które nie występują u zdrowych dorosłych, a których obecność może wskazywać na rozwój nowotworu przewodu pokarmowego, wątroby, trzustki, płuc, pęcherza moczowego lub narządów rodnych,
• antygeny łożyskowe, takie jak: ludzka gonadotropina kosmówkowa (β-HCG) lub laktogen łożyskowy (HPL) – związki, które w warunkach prawidłowych pojawiają się jedynie u ciężarnych kobiet, a których obecność w innych okolicznościach może wynikać np. z nowotworów jajników, jąder, sromu lub raka wątrobowokomórkowego,
• antygeny nowotworowe (np. CA 19-9, CA 15-3, CA 125) – związki produkowane w przez komórki nowotworowe lub zdrowe tkanki, których podwyższony poziom wskazuje na raka trzustki, wątroby, pęcherzyka żółciowego, piersi, jajnika, szyjki macicy lub płuc,
• enzymy nowotworowe (PSA, PAP, NSE) – związki, które występują w ludzkim organizmie w warunkach fizjologicznych, a których poziom zmienia się na skutek rozwijającej się choroby nowotworowej gruczołów takich jak: prostata, tarczyca, szyszynka, przysadka mózgowa czy rdzeń nadnerczy,
• hormony ektopowe (ACTH, TSH, PRH, kalcytoninę) - związki fizjologicznie produkowane przez ludzki organizm, których stężenie może gwałtownie rosnąć podczas rozwoju choroby nowotworowej [1,2,3].

Przy podejrzeniu rozwoju nowotworu, widocznego np. w badaniach obrazowych, jako badanie uzupełniające można zastosować oznaczenie jednego lub kilku różnych markerów nowotworowych, takich jak:

• CEA, CA 19-9 przy podejrzeniu raku jelita grubego, żołądka lub trzustki,
• CA 15-3, CEA przy podejrzeniu raka piersi,
• Ca 125, β-HCG, AFP, CEA przy podejrzeniu nowotworów jajnika,
• SCC-Ag przy podejrzeniu raka szyjki macicy,
• PSA, PAP przy podejrzeniu raka gruczołu krokowego,
• β-HCG, AFP, PLAP przy podejrzeniu nowotworu jądra,
• NSE, SCC-Ag, CYFRA 21-1, CEA przy podejrzeniu raka płuca,
• tyreoglobuliny i kalcytoniny przy podejrzeniu raka tarczycy [4].

U pacjentów z potwierdzoną chorobą nowotworową stężenie markerów jest wykorzystywane m.in. do oceny skuteczności leczenia. Poziom markerów zazwyczaj obniża się znacznie po chirurgicznym usunięciu guza lub przeprowadzeniu pełnego cyklu chemio- czy radioterapii [1,4]. Z kolei u osób w stanie remisji oznaczanie poziomu markerów nowotworowych stanowi jedno z podstawowych badań profilaktycznych, stosowanych do wykrywania ewentualnej wznowy choroby [2,4].

Warto jednak pamiętać, że choroba nowotworowa nie jest jedyną przyczyną podwyższenia markerów nowotworowych [2,3].

Czy podwyższony poziom markerów nowotworowych zawsze powinien niepokoić?

Żaden ze stosowanych w praktyce klinicznej markerów nowotworowych nie jest markerem idealnym, co wynika z faktu, że za wzrost ich poziomu może odpowiadać szereg różnych schorzeń, a u części osób z nowotworem stężenie markerów może pozostawać w granicach normy. Zdarza się także, że jeden rodzaj nowotworu prowadzi do wzrostu poziomu kilku różnych markerów nowotworowych jednocześnie. Dodatkowo, u części osób zdrowych występują uwarunkowania genetyczne, skutkujące stałym podwyższeniem stężenia jednego lub kilku markerów nowotworowych we krwi [3].

Do nienowotworowych przyczyn wzrostu poziomu markerów zalicza się m.in.:

• choroby zapalne narządów wewnętrznych: wątroby, trzustki, dróg żółciowych, nerek, czy prostaty,
• wrzody żołądka i dwunastnicy,
• choroby tkanki łącznej,
• infekcje, w tym wirusowe zapalenie wątroby typu B (WZW B),
• zmiany rozrostowe o charakterze łagodnym, takie jak: łagodny rozrost gruczołu krokowego, mięśniaki, czy endometrioza,
• palenie tytoniu,
• ciążę, 
• menstruację [1,2].

U pacjentów onkologicznych może występować przejściowy wzrost stężenia markerów, w wyniku rozpadu komórek nowotworowych, do którego dochodzi podczas chemioterapii, radioterapii, terapii skojarzonej i innych metod leczenia [1,3]. Najbardziej niepokojące jest, gdy poziom markerów rośnie w kolejnych oznaczeniach u osób, które zakończyły pełen cykl leczenia. Taka sytuacja wskazuje na duże ryzyko wznowy choroby i wymaga jak najszybszej wizyty u onkologa [1,3].

Zgodnie z rekomendacjami klinicznymi, badanie oceniające poziom markerów nowotworowych powinno być stosowane w profilaktyce nawrotów tylko u tych pacjentów, którzy wyjściowo mieli je podwyższone. W innych przypadkach jest ono bowiem mało wiarygodne [4].

Badanie poziomu markerów nowotworowych – jak wygląda i jak się do niego przygotować?

Oznaczenie stężenia markerów nowotworowych jest wykonywane w próbce krwi lub moczu, a w rzadkich przypadkach także innych płynów ustrojowych. Pacjent zgłaszający się na badanie nie powinien wykazywać żadnych objawów infekcji, a zwłaszcza gorączki, ponieważ może to wpłynąć na wynik badania. Jeżeli oznaczane są markery związane z nowotworami układu moczowo-płciowego należy powstrzymać się od stosunków seksualnych na dwa dni przed pobraniem próbki. Na wynik badania nie wpływa dieta, jednak osoby palące nałogowo papierosy powinny zgłosić ten fakt lekarzowi prowadzącemu [2].

Zobacz także:

Badanie cytologiczne – w jaki sposób może uratować życie?

Mammografia czy USG? Badania wykrywające raka piersi

Morfologia z rozmazem – normy i wyniki badania krwi

Referencje

1. Jassem J. i in. , Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy, Wydawnictwo Via Medica, Gdańsk 2019.
2. Dembińska-Kieć A. i in., Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej, Wydawnictwo Edra Urban & Partner, Wrocław 2017.
3. Neumeister B. i in., , Diagnostyka laboratoryjna - poradnik kliniczny, Wydawnictwo Edra Urban & Partner, Wrocław 2013.
4. Soborczyk A. i i in., Markery nowotworowe w praktyce medycznej, Choroby Serca i Naczyń, vol. 4, no. 4, 2007.