Szacowany czas czytania: 10 minut
Płaskostopie
Płaskostopie to zespół łączący wiele deformacji statycznych i dynamicznych, ze spłaszczeniem łuku przyśrodkowego stopy i sklepienia poprzecznego. Złożona budowa stopy umożliwia przenoszenie ciężarów i sprawne poruszanie się. Układ zbudowany z 26 kości i 33 stawów jest kontrolowany i stabilizowany przez liczne mięśnie, ścięgna i więzadła. Od strony podeszwowej formują one dwa łuki podłużne i pojedynczy łuk poprzeczny. Elastyczność łuków pozwala na wydajne chodzenie i bieganie oraz amortyzuje i rozprasza znaczną część energii, zanim dotrze ona do bliższej części kończyny. Rozróżniamy płaskostopie podłużne, charakteryzujące się obniżeniem łuku podłużnego przyśrodkowego w taki sposób, że cała podeszwa dotyka podłoża, oraz płaskostopie poprzeczne, spowodowane obniżeniem sklepienia poprzecznego i polegające na poszerzeniu stopy.
Stopa jest częścią narządu ruchu, który rozwija się i zmienia dynamicznie w okresie niemowlęcym i dziecięcym. U dzieci poniżej 5 lat płaskostopie obserwuje się często, jako konsekwencję fizjologicznie występującej poduszeczki tłuszczowej w miejscu łuku przyśrodkowego. To stan niewymagający leczenia, tylko dalszej obserwacji. Płaskostopie może występować jako izolowane zaburzenie albo towarzyszyć innym patologiom, jak obniżone napięcie mięśniowe, wiotkość więzadeł czy nadmierna ruchomość stawów. Może być wrodzone lub nabyte, elastyczne lub sztywne. Elastyczne płaskostopie stanowi ok. 95% przypadków u dzieci i może być częścią normalnego profilu rozwojowego, a łuki stopy zwykle rozwijają się wraz z wiekiem. Płaskostopie nabyte, w przeciwieństwie do wrodzonego, poprzedza płaskostopie czynnościowe, występujące na skutek niewydolności statyczno-dynamicznej. Mówimy wtedy o stopie płaskiej niewydolnej. U dorosłych wiąże się ona z dysfunkcją ścięgna mięśnia piszczelowego tylnego prowadzącą do utraty łuku przyśrodkowego. Deformacja stopy w postaci płaskostopia zmienia prawidłowe punkty podparcia.
Wyróżnia się trzy stopnie zaawansowania zmian:
- I stopień – występuje osłabienie napięcia mięśni, a po dłuższym staniu i chodzeniu obniża się sklepienie stopy
- II stopień – zniekształcenie widoczne jest przy obciążaniu stopy w pozycji stojącej, natomiast w odciążeniu stopa przyjmuje prawidłowy kształt
- III stopień – deformacja stopy jest utrwalona i pojawiają się dolegliwości bólowe.
Przyczyny płaskostopia
Przyczyny płaskostopia są bardzo liczne. Wtórne płaskostopie może mieć pochodzenie kostne (deformacja pourazowa, zaburzenie wzrostu), stawowe (choroby reumatoidalne, stopa cukrzycowa Charcota, nadmierna wiotkość Marfana), ścięgnisto-mięśniowe lub neurologiczne. Inne czynniki ryzyka to otyłość, ciężka praca fizyczna i długotrwała praca w pozycji stojącej, nieprawidłowy dobór obuwia, chodzenie na wysokich obcasach, procesy starzenia się organizmu.
Epidemiologia płaskostopia
Płaskostopie jest stosunkowo powszechne w dzieciństwie i dotyka nawet 14% dzieci. U ok. 25% populacji występuje obniżenie przyśrodkowego łuku podłużnego w co najmniej jednej stopie.
Objawy płaskostopia
Tylko objawowe płaskostopie jest uważane za patologiczne. Najczęstszy objaw to ból zlokalizowany w przyśrodkowej części tyłostopia. Chory skarży się na uczucie zmęczenia i ciężkości stóp, osłabienie nóg i problemy z dłuższym chodzeniem. Płaskostopiu poprzecznemu może towarzyszyć koślawe ustawienie palucha, niekiedy stwierdza się nawet palce młoteczkowate. Pięta ustawia się koślawo, a na podeszwowej stronie stopy w miejscu nadmiernego nieprawidłowego obciążania pojawiają się bolesne odciski, czyli modzele. Dodatkowo mogą występować obrzęki stóp oraz dolegliwości bólowe – nie tylko stóp, ale też łydek i kręgosłupa.
Diagnostyka płaskostopia
Ocena płaskostopia u dzieci rozpoczyna się od szczegółowego wywiadu, po którym następuje dokładne badanie fizykalne. Wywiad pediatryczny nakierowany jest na przebieg rozwoju motorycznego dziecka (czyli wiek, w którym dziecko wstało i zaczęło chodzić), bóle i łatwe męczenie stóp, obecność istotnych chorób współistniejących, występowanie rodzinne.
Badanie przedmiotowe zaczyna się od oceny stopnia zużycia podeszwy buta. Prawidłowo dochodzi do szybszego zużycia obcasa od strony tylno-bocznej, natomiast w przypadku płaskostopia – od strony tylno-przyśrodkowej.
Badając stopy, należy zwrócić uwagę na występowanie palucha koślawego, pronacji stopy i modzeli na stronie podeszwowej. Trzeba także przeanalizować postawę ciała, oglądając pacjenta od przodu, z tyłu i z boków. Obserwując badanego od tyłu, powinno się zwrócić uwagę na ustawienie kości piętowej, która ulega koślawieniu. Następnie obserwuje się wzorzec chodu w obuwiu i boso. Stosuje się również badanie specjalistycznym sprzętem umożliwiającym właściwą ocenę kształtu stopy (podoskopia). W niektórych przypadkach wykonuje się badanie radiologiczne, tomografię komputerową, USG czy rezonans magnetyczny. Badania obrazowe zleca się głównie w przypadku kwalifikacji do zabiegu operacyjnego.
Leczenie płaskostopia
Podstawą leczenia są ćwiczenia mięśni stóp, noszenie wygodnych i szerokich butów, dbanie o prawidłową postawę ciała. Czasami lekarz zaleca noszenie wkładek ortopedycznych lub specjalnych ortez. Ćwiczenia obejmują chodzenie na palcach, piętach i krawędziach zewnętrznych stóp, chwytanie i podnoszenie palcami drobnych przedmiotów czy zwijanie palcami ręcznika. Kiedy deformacja jest zaawansowana i powoduje znaczne dolegliwości bólowe, stosuje się leczenie operacyjne. Wśród wielu metod operacyjnych są wydłużanie ścięgna Achillesa, osteotomie (zabiegi nacinania kości w celu zmiany ich ustawienia) czy artroereza (wszczepienie implantu podskokowego w celu ograniczenia pronacji stopy).
Profilaktyka płaskostopia
Profilaktykę należy stosować już od wieku niemowlęcego. Powinno się unikać ubierania dziecka w ciasne ubranka i skarpetki czy buciki krępujące ruchy nóg i ograniczające rozwój aparatu mięśniowego. Trzeba dbać o prawidłową dietę i kontrolować masę ciała, aby nie dopuścić do rozwoju otyłości. Dorośli powinni nosić wygodne obuwie, unikać długotrwałego stania i dźwigania ciężarów. Istotna jest odpowiednia aktywność fizyczna, umożliwiająca poprawę siły mięśni kończyn dolnych i gorsetu mięśniowego.
Piśmiennictwo
- Carr JB 2nd, Yang S, Lather LA. Pediatric pes planus: a state-of-the-art review. Pediatrics 2016; 137(3): e20151230.
- Miniaci-Coxhead SL, Flemister AS Jr. Office-based management of adult-acquired flatfoot deformity. Med Clin North Am 2014; 98(2): 291–299.
- Sheikh Taha AM, Feldman DS. Painful flexible flatfoot. Foot Ankle Clin 2015; 20(4): 693–704.
- Toullec E. Adult flatfoot. Orthop Traumatol Surg Res 2015; 101(1 Suppl): S11–S17.
- Turner C, Gardiner MD, Midgley A i wsp. A guide to the management of paediatric pes planus. Aust J Gen Pract 2020; 49(5): 245–249.
- Unver B, Erdem EU, Akbas E. Effects of short-foot exercises on foot posture, pain, disability, and plantar pressure in pes planus. J Sport Rehabil 2019; 29(4): 436–440.
- Walters JL, Mendicino SS. The flexible adult flatfoot: anatomy and pathomechanics. Clin Podiatr Med Surg 2014; 31(3): 329–336.