Badania profilaktyczne krwi u kobiet po 40. roku życia

Profilaktyka dla kobiety po 40. roku życia – jakie badania należy wykonać?

Warto, kontrolując swój stan zdrowia, regularnie wykonywać badania laboratoryjne. Na bezpłatne badania profilaktyczne skierowanie wystawia lekarz podstawowej opieki zdrowotnej lub ambulatoryjnej opieki specjalistycznej. Badania można wykonać także w ramach programu “Profilaktyka 40 PLUS”, który dostępny jest do końca 2024 roku lub samodzielnie – laboratoria oferują bowiem pakiety badań skierowane do kobiet po 40. roku życia, które pozwalają kompleksowo ocenić funkcjonowanie organizmu. 

Ponadto każdej kobiecie zaleca się:

• samobadanie piersi – raz w miesiącu między 5. a 10. dniem cyklu lub w przerwie między tabletkami antykoncepcyjnymi oraz po menopauzie;
• a także przeprowadzanie raz do roku:
  • pomiaru ciśnienia tętniczego, 
  • pomiaru masy ciała, 
  • wizyty u ginekologa,
  • wizyty u dentysty [1].

Kobiety po 40. roku życia mogą wziąć udział w programach profilaktycznych organizowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia:

• raka piersi, 
• raka szyjki macicy,
• oraz innych, takich jak program profilaktyki gruźlicy, raka jelita grubego czy POChP. 

Badania dostępne w profilu

Profil badań dedykowany kobietom po 40. roku życia najczęściej obejmuje następujące badania:

• morfologia krwi;
• kreatynina;
• badanie ogólne moczu;
• glukoza;
• lipidogram:
  • cholesterol całkowity;
  • HDL;
  • LDL;
  • triglicerydy;
  • nie-HDL;
• kwas moczowy;
• magnez;
• fibrynogen;
• FSH;
• TSH.

Morfologia

Morfologia krwi to badanie hematologiczne obejmujące analizę komórek krwi: erytrocytów, leukocytów oraz płytek krwi. Badanie to pozwala ocenić ogólny stan zdrowia i jest podstawą diagnostyki wielu chorób, takich jak anemia, zaburzenia krzepnięcia, niedobory układu odpornościowego, stany zapalne czy infekcje. Więcej na temat morfologii krwi obwodowej w artykule “Profil ogólny badania biochemicznego krwi – co zawiera?”.

Kreatynina

Kreatynina to związek organiczny powstający głównie w mięśniach szkieletowych. Kreatynina jest wydalana z moczem, po wcześniejszej filtracji w nerkach, dlatego ocena stężenia tego związku we krwi umożliwia monitorowanie funkcji nerek. Za normy stężenia kreatyniny przyjmuje się wartości 0,6–1,3 mg/dl (53–115 μmol/l). 

Wyniki powyżej górnej granicy wskazują na zaburzenia pracy nerek, które mogą mieć charakter ostry lub przewlekły. Choroby nerek mogą rozwinąć się m.in. wskutek odwodnienia, utraty krwi, działania czynników toksycznych (w tym leków, np. przeciwbólowych lub antybiotyków), uszkodzenia mięśni oraz chorób infekcyjnych. Z kolei obniżony poziom kreatyniny najczęściej świadczy o małej masie mięśniowej osoby badanej (analogicznie, większa masa mięśniowa skutkuje większym stężeniem kreatyniny, co nie stanowi o patologii). 

Pomiar stężenia kreatyniny wykorzystywany jest do obliczenia wskaźnika filtracji kłębuszkowej (eGFR), który umożliwia ocenę ilości osocza przefiltrowanej przez nerki w jednostce czasu do moczu pierwotnego i jest wskaźnikiem efektywności ich pracy. Za normę eGFR przyjmuje się wartość >90 ml/min/1,73 m², jednakże w związku z naturalnym spadkiem intensywności filtracji w nerkach wraz z wiekiem, u osób starszych prawidłowe mogą okazać się także wyniki w zakresie 60-89 ml/min/1,73 m². Niemniej, wynik badania należy każdorazowo skonsultować z lekarzem. 

Na podstawie wartości eGFR ocenia się także zaawansowanie przewlekłej choroby nerek. Omówienie tego zagadnienia można znaleźć w artykule.

Badanie ogólne moczu

Jest to badanie polegające na ocenie próbki moczu, które pozwala wykryć nieprawidłowości w funkcjonowaniu narządów układu moczowego, w szczególności nerek.

Ocena laboratoryjna moczu obejmuje:

• barwę;
• przejrzystość;
• ciężar właściwy;
• pH;
• obecność:
  • glukozy;
  • ciał ketonowych;
  • białka;
  • azotynów;
  • bilirubiny;
  • urobilinogenu;
  • erytrocytów;
  • bakterii;
  • leukocytów;
  • wałeczków (charakterystyczne struktury zbudowane z białek lub elementów komórkowych);
  • nabłonków płaskich i okrągłych.

Szczegółowy opis badania ogólnego moczu znajduje się w dedykowanym temu zagadnieniu artykule.

Glukoza

Badania profilaktyczne obejmują pomiar stężenia glukozy, które może być wykorzystywane jako marker funkcjonowania metabolizmu węglowodanów. Ocenę stężenia glukozy można dokonać na czczo (tzw. glikemia na czczo) lub po posiłku (tzw. glikemia przygodna). 

Zakres prawidłowy w przypadku glikemii na czczo wynosi 70-99 mg/dl (3,9-5,2 mmol/l). Wartości <70 mg/dl wskazują na hipoglikemię – zbyt niski poziom glukozy we krwi, który może wynikać np. z zaburzeń hormonalnych (np. niedoboru glukagonu lub hormonów tarczycy), niedożywienia lub stosowania leków przeciwcukrzycowych (najczęściej insuliny). Glikemia w przedziale 100-125 mg/dl (5,5-6,9 mmol/l) określana jest jako nieprawidłowa glikemia na czczo, natomiast stężenie glukozy ≥126 mg/dl (≥7 mmol/l) wskazuje na występowanie cukrzycy. 

Za wynik prawidłowy w przypadku glikemii przygodnej uważa się stężenie <200 mg/gl (11,1 mmol/l). 

Stan podwyższonego stężenia glukozy we krwi określa się jako hiperglikemię, która w zależności od nasilenia wymaga różnego postępowania. Szczegółowe omówienie postępowania diagnostycznego znajduje się w artykule.

Lipidogram – cholesterol całkowity, HDL, LDL, triglicerydy, nie-HDL

Lipidogram – cholesterol całkowity, HDL, LDL, triglicerydy, nie-HDL

Lipidogram to badanie oceniające gospodarkę lipidową organizmu, pozwalające na wykrycie nieprawidłowości metabolicznych przyczyniających się do rozwoju chorób, takich jak miażdżyca, choroba wieńcowa, zawał serca, udar mózgu, kamica pęcherzyka żółciowego czy ostre zapalenie trzustki. Na zaburzenia lipidowe wpływa wiele czynników – genetyczne, środowiskowe (styl życia, dieta, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu), a także choroby, np. niedoczynność tarczycy, otyłość, cukrzyca czy przewlekła choroba nerek.

W lipidogramie oceniane są parametry gospodarki lipidowej:

• cholesterol całkowity – parametr sumujący wszystkie formy cholesterolu w organizmie i służący do wyliczania składowych np. LDL oraz nie-HDL; nie powinien być interpretowany w oderwaniu od opisanych poniżej parametrów;
• HDL – potocznie “dobry cholesterol”, którego wysokie stężenie zmniejsza ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych np. udaru mózgu lub zawału serca, ponieważ HDL transportuje cholesterol z tkanek do wątroby, gdzie jest on metabolizowany;
• LDL – potocznie “zły cholesterol”, który transportuje cholesterol z wątroby do narządów, co powoduje zwiększenie stężenia cholesterolu w tętnicach i zwiększa ryzyko rozwoju miażdżycy;
• triglicerydy – stanowią podstawowy składnik tkanki tłuszczowej, a ich zwiększone stężenie jest czynnikiem ryzyka chorób sercowo naczyniowych; 
• nie-HDL – to suma wszystkich lipoprotein zwiększających ryzyko miażdżycy, parametr ten jest wykorzystywany do oceny ryzyka przyszłego incydentu sercowo-naczyniowego, jak zawał serca czy udar mózgu.

Prawidłowe wartości:

• cholesterol całkowity – 3,0-4,9 mmol/l (114-190 mg/dl);
• HDL:
  • mężczyźni – >1,0 mmol/l (40 mg/dl);
  • kobiety – >1,3 mmol/l (50 mg/dl).

W przypadku LDL, triglicerydów oraz nie-HDL optymalne wartości docelowe określa się indywidualnie na podstawie oceny ryzyka sercowo-naczyniowego, które wyliczane jest przy użyciu odpowiednich kryteriów oraz tabel, takich jak SCORE2, SCORE2-OP [2]. Dokładne opracowanie norm tych parametrów jest omówione w artykule.

Kwas moczowy

Kwas moczowy powstaje jako produkt przemian metabolicznych puryn, które są związkami chemicznymi wchodzącymi w skład materiału genetycznego komórek – DNA. Pożywienie będące w dużej mierze komórkami roślin, zwierząt lub grzybów, powoduje, że puryny dostarczane są do organizmu wraz z dietą. Kwas moczowy, który powstaje jako produkt metabolizmu puryn, wydalany jest z moczem oraz, w mniejszej ilości, z kałem. 

Hiperurykemia, czyli podwyższone stężenie kwasu moczowego, może wynikać m.in. z błędów dietetycznych, zespołu metabolicznego, chorób nerek, niedoczynności tarczycy, chorób nowotworowych albo mieć charakter polekowy, np. w wyniku stosowania diuretyków (leków moczopędnych używanych w leczeniu nadciśnienia czy niewydolności serca) lub niesteroidowych leków przeciwzapalnych (jednej z grup tzw. leków przeciwbólowych). 

Hiperurykemia może spowodować wystąpienie dny moczanowej, czyli zapalenia stawów związanego z tworzeniem się kryształów soli kwasu moczowego. W wyniku zwiększonego wydalania kwasu moczowego z moczem mogą rozwijać się także kamienie w układzie moczowym i powodować kamicę nerkową. Ponadto podwyższone stężenie kwasu moczowego uznawane jest za niezależny czynnik ryzyka sercowo-naczyniowego [3]. 

Prawidłowe stężenie kwasu moczowego w organizmie osoby dorosłej wynosi 3-7 mg/dl (180-420 µmol/l). Jednak zalecenia nie wskazują jednoznacznie potrzeby jego obniżenia – należy ją rozważyć, gdy stężenie jest powyżej 6 mg/dl (357 µmol/l), a u pacjentów z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym – ≥5 mg/dl (297 µmol/l). Leczenie powinno obejmować modyfikację diety oraz farmakoterapii (odstawienie leków zwiększających stężenie kwasu moczowego), a w przypadku braku skuteczności tych interwencji – włączenie do leczenia allopurynolu.

Hipourykemia, czyli za niskie stężenie kwasu moczowego, może być wynikiem m.in. diety z małą zawartością puryn, ciąży, akromegalii, wrodzonych chorób nerek czy stosowania niektórych leków (np. kwas acetylosalicylowy, glikokortykosteroidy).

Magnez

Magnez to jeden z najważniejszych pierwiastków w organizmie. Znajduje się przede wszystkim wewnątrz komórek, gdzie bierze udział w wielu reakcjach przemian węglowodanowych, białkowych i tłuszczowych. Prawidłowe stężenie magnezu we krwi wynosi 0,65-1,25 mmol/l. 

Z powodu niewielkiej zawartości magnezu w wysoko przetworzonej żywności, osoby niestosujące diety bogatej w owoce oraz warzywa, narażone są na niedobór tego pierwiastka – hipomagnezemię. Więcej o właściwościach magnezu oraz jego źródłach w diecie można przeczytać w artykule.

Fibrynogen

Fibrynogen to białko syntezowane w wątrobie. Uczestniczy w procesie tworzenia skrzepu oraz jest białkiem ostrej fazy – jego stężenie rośnie w stanach zapalnych, np. chorobach zakaźnych, dużych zabiegach operacyjnych czy wskutek urazów. Norma fibrynogenu wynosi 1,5-4 g/l.

Do wzrostu stężenia fibrynogenu dochodzi w:

• przebiegu chorób nerek;
• zawale serca i udarze mózgu;
• chorobach nowotworowych;
• kolagenozach;
• plamicy zakrzepowej małopłytkowej;
• stosowaniu niektórych leków.

Zwiększone stężenie fibrynogenu jest ponadto niezależnym czynnikiem ryzyka zawału mięśnia sercowego, udaru niedokrwiennego mózgu i miażdżycy naczyń obwodowych [5].

Stężenie fibrynogenu jest obniżone w:

• wrodzonych niedoborach fibrynogenu;
• chorobach wątroby;
• zespole rozsianego wykrzepiania śródnaczyniowego;
• skazach fibrynolitycznych;
• mononukleozie zakaźnej;
• leczeniu trombolitycznym.

FSH

FSH to hormon płciowy, którego stężenie zależy od cyklu miesiączkowego i wynosi:

• 1,4-9,6 IU/L w fazie folikularnej;
• 2,3-21 IU/l podczas owulacji;
• 42-188 IU/l po menopauzie. 

Pomiar FSH wykorzystywany jest m.in. w diagnostyce niepłodności, zaburzeń miesiączkowania, chorób jajników, przysadki mózgowej oraz przedwczesnej menopauzy. Podczas interpretacji wyników należy pamiętać o uwzględnieniu fazy cyklu miesiączkowego.

TSH

TSH, czyli tyreotropina, jest hormonem pobudzającym tarczycę do wydzielania hormonów. Oznaczenie TSH pozwala na wstępną ocenę funkcji tarczycy. Wartości referencyjne TSH wynoszą przeważnie 0,4-4,0 mIU/l, choć mogą różnić się w zależności od laboratorium. Ponadto wartości docelowe tyreotropiny są inne w poszczególnych trymestrach ciąży – o zakresy należy poprosić laboratorium wykonujące pomiar.

Na stężenie TSH we krwi ma wpływ wiele czynników, o których należy pamiętać podczas interpretacji wyniku – wiek, stan nawodnienia i odżywienia, wysiłek fizyczny, zaburzenia snu, infekcje, obecność chorób przewlekłych oraz zażywanie leków lub suplementów diety.

Przygotowanie do badań

Mimo braku oficjalnych rekomendacji przyjęło się, by badania krwi należy wykonywać na czczo, tj. 8-12 godzin po ostatnim posiłku. Wyjątkiem są badania cholesterolu całkowitego, HDL, LDL, triglicerydów oraz nie-HDL – ocena lipidogramu powinna odzwierciedlać typową aktywność oraz odżywianie, co oznacza, że badania nie muszą być wykonywane na czczo [2, 6]. 

Na wyniki badań krwi wpływ mają czynniki takie jak dieta, stosowane leki, stan nawodnienia organizmu, sen czy wysiłek fizyczny. Zaleca się, by krew pobierać w pozycji siedzącej, po 15-20 minutach odpoczynku – eliminuje to prawdopodobieństwo wpływu wysiłku fizycznego oraz zmiany pozycji ciała na wyniki badań. W przypadku kobiet istotny wpływ na parametry mają także cykl menstruacyjny oraz ciąża [5].

Badanie poziomu tyreotropiny (TSH) najlepiej wykonać rano, ponieważ jej wydzielanie wykazuje zmienny rytm dobowy [7, 8]. Podobnej zależności nie stwierdzono dla hormonu folikulotropowego (FSH), co oznacza, że jego pomiar można uznać za miarodajny niezależnie od godziny pobrania krwi [8]. 

W przypadku badania ogólnego moczu istnieją bardzo dokładne wytyczne pobierania próbki, które powinny być przestrzegane, aby wynik miał wartość diagnostyczną:

• mocz powinien być oddany rano, po wypoczynku nocnym do specjalnego, czystego pojemnika, pochodzącego z laboratorium lub apteki;
• do pojemnika należy oddać mocz ze środkowego strumienia (należy oddać niewielką porcję moczu do toalety, a kolejną pobrać do pojemnika);
• przed oddaniem moczu powinno dokonać się toalety zewnętrznych narządów płciowych, m.in. ujścia cewki moczowej;
• badania nie należy wykonywać 3 dni przed, po oraz w czasie krwawienia z dróg rodnych;
• mocz powinno się jak najszybciej dostarczyć do laboratorium [9].

Poszczególne badania – jak je interpretować?

Ocena wyników laboratoryjnych zawsze opiera się na całościowej ocenie stanu zdrowia. Lekarz interpretację wyników powinien poprzedzić wywiadem lekarskim ze szczególnym uwzględnieniem chorób przewlekłych i stosowanych leków oraz badaniem fizykalnym. 

Opisywany w tym artykule profil badań jest przydatny w diagnozowaniu hipomagnezemii, chorób nerek, chorób związanych z zaburzeniem metabolizmu glukozy oraz zaburzeń lipidowych, hormonalnych i hematologicznych. W przypadku wykrycia nieprawidłowości należy omówić je z lekarzem, który na podstawie danych uzyskanych podczas wywiadu i badania ustali dalsze postępowanie.

Konsultacja naukowa dr n. med. Wojciech Malchrzak

Referencje

1. Narodowy Fundusz Zdrowia. Badania zdrowej pani. [ostatni dostęp: 03.11.2024 r.] https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/dla-zdrowej-pani
2. Visseren, F. L. J., Mach, F., Smulders, Y. M., Carballo, D., Koskinas, K. C., Bäck, M., Benetos, A., Biffi, A., Boavida, J. M., Capodanno, D., Cosyns, B., Crawford, C., Davos, C. H., Desormais, I., Di Angelantonio, E., Franco, O. H., Halvorsen, S., Hobbs, F. D. R., Hollander, M., Jankowska, E. A., … ESC Scientific Document Group (2021). 2021 ESC Guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. European heart journal, 42(34), 3227–3337. https://doi.org/10.1093/eurheartj/ehab484
3. Mamcarz, A., Wełnicki, M., & Mastalerz-Migas, A. (2019). Hyperuricaemia in the general practitioner‘s office. Lekarz POZ, 5(2), 117-124. 
4. Iskra, Maria & Krasińska, B. & Tykarski, Andrzej. (2013). Magnesium - Physiological role, clinical importance of deficiency in hypertension and related diseases, and possibility of supplementation in the human body. Nadciśnienie Tętnicze. 17. 447-459.
5. Szutowicz, A., & Raszei-Specht, A. (2009). Diagnostyka laboratoryjna (Vol. I). Gdański Uniwersytet Medyczny. https://pbc.gda.pl/Content/1697/skrypt.pdf [ostatni dostęp: 30.10.2024 r.]
6. Solnica, B., Sygitowicz, G., Sitkiewicz D., et al. (2024). Wytyczne Polskiego Towarzystwa Diagnostyki Laboratoryjnej i Polskiego Towarzystwa Lipidologicznego dotyczące diagnostyki laboratoryjnej zaburzeń gospodarki lipidowej. 2024. Diagn Lab., 60(1), 1-24. https://doi.org/10.5604/01.3001.0054.4954.
7. Sviridonova, M. A., Fadeyev, V. V., Sych, Y. P., & Melnichenko, G. A. (2013). Clinical significance of TSH circadian variability in patients with hypothyroidism. Endocrine research, 38(1), 24–31. https://doi.org/10.3109/07435800.2012.710696;
8. Lavoie, H. B., Marsh, E. E., & Hall, J. E. (2006). Absence of apparent circadian rhythms of gonadotropins and free alpha-subunit in postmenopausal women: evidence for distinct regulation relative to other hormonal rhythms. Journal of biological rhythms, 21(1), 58–67. https://doi.org/10.1177/0748730405283244;
9. Więcek, A., Nieszporek T. (2019) Choroby nerek. Kompendium. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019, 818 s. ISBN 978-83-200-5924-3
10. Szczeklik, A., & Gałecki, P. (2024). Interna Szczeklika - mały podręcznik 2024/2025 (16th ed.). MP. ISBN 978-83-7430-718-5