Potas - wszystko, co musisz wiedzieć o badaniu

Potas – charakterystyka

Potas (K⁺) jest jednym z najważniejszych kationów wewnątrzkomórkowych, odgrywającym kluczową rolę w utrzymaniu prawidłowej pobudliwości komórek nerwowych i mięśniowych, równowagi wodno-elektrolitowej oraz regulacji ciśnienia tętniczego i pracy serca. Około 98% całkowitej ilości potasu znajduje się wewnątrz komórek, a jego stężenie w osoczu utrzymuje się w wąskim zakresie 3,5–5,0 mmol/l, co jest niezbędne dla homeostazy komórkowej.

Rola potasu w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu

Potas jest ważny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Pomaga utrzymać prawidłowy potencjał komórek, przewodzi impulsy nerwowe, umożliwia skurcze mięśni – w tym serca. Wpływa na równowagę wodno-elektrolitową i kwasowo-zasadową, wspiera metabolizm cukrów i białek, pomaga w tworzeniu glikogenu i białek oraz w wydzielaniu insuliny. Prawidłowy poziom potasu chroni serce i zapobiega zaburzeniom jego rytmu, szczególnie u osób z nadciśnieniem i chorobami serca.

Kiedy badać poziom potasu?

Test na poziom potasu (z krwi) wykonuje się w wielu sytuacjach, zwłaszcza gdy istnieje podejrzenie zaburzeń gospodarki elektrolitowej. Badanie zaleca się:

• przy objawach osłabienia, skurczów mięśni, zaburzeń rytmu serca, nietypowych odczuć ze strony skóry (parestezji) lub zaburzeń świadomości;
• u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, niewydolnością serca lub nerek;
• podczas terapii lekami wpływającymi na gospodarkę potasową (np. lekami moczopędnymi, niektórymi lekami przeciwnadciśnieniowymi, steroidami, insuliną);
• w diagnostyce zaburzeń hormonalnych;
• w kontroli stanu zdrowia osób z cukrzycą i przewlekłymi chorobami nerek.

Nadmiar potasu w organizmie

Hiperkaliemia, co oznacza za dużo potasu we krwi, to stan, w którym stężenie potasu w surowicy przekracza 5,0 mmol/l. Występuje rzadziej niż niedobór potasu, ale może stanowić bezpośrednie zagrożenie życia.

Przyczyny hiperkaliemii to głównie:

• niewydolność nerek – najczęstsza przyczyna, występuje wówczas upośledzone wydalanie potasu;
• leki: inhibitory ACE, sartany, spironolakton, trimetoprim, niesteroidowe leki przeciwzapalne;
• kwasica metaboliczna, hemoliza, rabdomioliza (czyli rozpad mięśni), oparzenia, rozpad nowotworów (zespół lizy guza);
• nadmierna suplementacja potasu lub przetaczanie krwi.

Objawy za wysokiego poziomu potasu to przede wszystkim: osłabienie mięśniowe, parestezje, uczucie ciężkości kończyn, zaburzenia rytmu serca i zmiany w EKG. 

Hiperkaliemia wymaga natychmiastowego leczenia w warunkach szpitalnych. 

Niedobór potasu w organizmie

Hipokaliemia (za mało potasu w surowicy) to stężenie potasu < 3,5 mmol/l, prowadzące do zaburzeń czynności mięśni i serca. Jednak nigdy nie dochodzi do całkowitego braku potasu w organizmie. 

Przyczyny hipokaliemii to głównie:

• utrata potasu z moczem lub z przewodu pokarmowego – wymioty, biegunki, stosowanie diuretyków, nadmierna potliwość;
• zaburzenia hormonalne;
• sytuacja, gdy potas „wchodzi” do komórek po podaniu insuliny lub przy zasadowicy metabolicznej;
• niedostateczne spożycie – rzadkie, głównie przy bardzo restrykcyjnych dietach.

Objawy za niskiego poziomu potasu to przede wszystkim: osłabienie mięśniowe, kurcze, zaparcia, niedrożność porażenna jelit, zaburzenia rytmu serca, apatia, senność, spowolnienie psychoruchowe. Leczenie polega na uzupełnieniu niedoboru potasu – doustnie lub dożylnie (ostrożnie, z monitorowaniem EKG) – oraz eliminacji przyczyny utraty.

Kto powinien regularnie badać poziom potasu?

Regularne oznaczanie potasu zaleca się pacjentom z przewlekłą chorobą nerek, osobom stosującym leki moczopędne, inhibitory ACE, sartany, glikozydy naparstnicy, chorym z niewydolnością serca, nadciśnieniem tętniczym, pacjentom po urazach, oparzeniach, zabiegach chirurgicznych lub w stanach katabolizmu, osobom starszym oraz z zaburzeniami odżywiania. Potas u osób z cukrzycą również powinien być regularnie oznaczany.

Jak przygotować się do badania poziomu potasu?

Badanie potasu wymaga pobrania krwi żylnej, zwykle na czczo. Przed pobraniem krwi należy unikać wysiłku fizycznego i stresu przed badaniem, nie uciskać długotrwale kończyny opaską (może to fałszywie zwiększyć wynik), poinformować lekarza o stosowanych lekach i suplementach (jak np. preparaty potasu, diuretyki, leki przeciwnadciśnieniowe).

Suplementacja potasu

Dzienne zapotrzebowanie dla dorosłych wynosi średnio ok. 3500–4700 mg. Główne źródła potasu w pożywieniu to: warzywa (pomidory, ziemniaki, buraki, szpinak, brokuły), owoce (banany, awokado, cytrusy, morele, suszone owoce), rośliny strączkowe (fasola, soczewica, ciecierzyca), orzechy, pestki i nasiona, produkty mleczne oraz ryby (np. łosoś, dorsz). 

Zbilansowana dieta bogata w świeże warzywa i owoce pozwala na utrzymanie prawidłowego poziomu potasu i wspiera funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego. 

Suplementacja potasu jest wskazana, gdy stwierdzono hipokaliemię (stężenie potasu < 3,5 mmol/l), występują objawy niedoboru potasu (osłabienie, skurcze mięśni, zaburzenia rytmu serca), pacjent przyjmuje leki obniżające poziom potasu, np. diuretyki pętlowe (furosemid) lub tiazydowe, występują wymioty, biegunki lub długotrwałe pocenie się lub gdy w diecie brakuje produktów bogatych w potas. Suplementacja potasu zawsze powinna być poprzedzona oceną stężenia potasu, gdyż istnieje ryzyko przedawkowania i wywołania hiperkaliemii.

Jakie są normy potasu?

Norma potasu (prawidłowy poziom, tzw. normokaliemia): 3,5–5,0 mmol/l.

Hipokaliemia (za mało potasu):

• łagodna (3,0–3,5 mmol/l) – często bezobjawowa lub powodująca niewielkie osłabienie mięśni;
• umiarkowana (2,5–3,0 mmol/l) – skurcze mięśni, zaparcia, zmiany w EKG;
• ciężka (< 2,5 mmol/l) – zagrożenie życia: ciężkie zaburzenia rytmu serca, porażenie lub/i rozpad mięśni.

Hiperkaliemia (za dużo potasu):

• łagodna (5,1–5,9 mmol/l) – często bezobjawowa;
• umiarkowana (6,0–6,9 mmol/l) – osłabienie mięśni, zmiany w EKG;
• ciężka (≥ 7,0 mmol/l) – stan nagły: grozi arytmiami zagrażającymi życiu, migotaniem komór, zatrzymaniem pracy serca. Ten poziom potasu jest niebezpieczny i wymaga leczenia w warunkach szpitalnych. 

Kto może skierować na bezpłatne badanie potasu?

Na badanie potasu kierują najczęściej lekarz rodzinny lub specjaliści prowadzący leczenie przewlekle – nefrolog, kardiolog, diabetolog. W przypadkach nagłych jonogram (czyli oznaczenie wszystkich głównych elektrolitów) wykonywany jest rutynowo w szpitalu.

Piśmiennictwo:

1. Gajewski P (red.). Interna Szczeklika 2025. Medycyna Praktyczna, Kraków 2025.
2. Kim MJ, Valerio C, Knobloch GK. Potassium disorders: hypokalemia and hyperkalemia. Am Fam Physician 2023; 107(1): 59–70.
3. Palmer BF, Clegg DJ. Physiology and pathophysiology of potassium homeostasis. Adv Physiol Educ 2016; 40(4): 480–490.